рдЬाрдкाрди–рднाрд░рдд рд╕ंрдмंрдз: рдЕрддीрдд, рд╡рд░्рддрдоाрди рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп


рдбाрдХ्рдЯрд░ рддोрдоिрдУ рдоिрдЬ़ोрдХाрдоि
рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдПрдоेрд░िрдЯрд╕
рдУрд╕ाрдХा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЕोрд╕ाрдХा
рдЬाрдкाрди 


рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рддि-рдк्рд░ाрдЪीрди рдЬाрдкाрди рдоें рдЬाрдкाрдиिрдпों рдХो рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз рдХीрдЬрди्рдорднूрдоि рдХे рд░ूрдк рдоें рднाрд░рдд рдХा рдкрд░िрдЪрдп рдоिрд▓ा рдеा । рддрдм рдЬाрдкाрди рдоें рднाрд░рдд рдХो рдЯेрдЮ्рдЬिрдХू рдХрд╣рддे рдеे । рдЙрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдЖрдо рдЬाрдкाрдиिрдпों рдХे рд▓िрдП ‘рд╕ंрд╕ाрд░’ рдХा рдорддрд▓рдм рдХेрд╡рд▓ рдЬाрдкाрди, рдЪीрди рдФрд░ рднाрд░рдд рдеे।
рд╕ंрдХेрддाрдХ्рд╖рд░-рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ंрдмंрдз, рдЗрддिрд╣ाрд╕, рднाрд░рдд рдЬाрдкाрди,рд╕ंрд╕्рдХृрддि

Note in English-India and Japan have a log tradition of cultural relation. The philosophy of Buddha reached and influenced Japan as early as in Eighth Century. From those days, till today India and Japan are enjoying a freindly tie and close cultural relation. After 1950s, this relationship has resulted into a strong political and  economic cooperation.



рднूрдоिрдХा
рдпрд╣ рд╕рд░्рд╡рд╡िрджिрдд рд╣ै рдХि рдЬाрдкाрди рдФрд░ рднाрд░рдд рдХा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрдмंрдз рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рдЖрдЧрдорди рдХे рд╕ाрде рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ рдеा рдЫрдаी рд╢рддाрдм्рджी рдоें । рд╕рдм рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЬो рднाрд░рддीрдп рдЬाрдкाрди рдоें рдЖрдП рдеे рд╡े рдмोрдзिрд╕ेрдиा (703-760) рдиाрдордХ рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рдкुрд░ोрд╣िрдд рдеे [1] । рд╡े рд╕рди 752 рдоें рдиाрд░ा рд╢рд╣рд░ рдоें рд╕्рдеिрдд рддोрджाрдИрдЬि рдоंрджिрд░ рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдмौрдж्рдз рдХी рд╡िрд╢ाрд▓ рдоूрд░्рддि рдХे ‘рдЖँрдЦ рдЦोрд▓рдиे рдХे рд╕ंрд╕्рдХाрд░’ (open-eye ceremony) рдЕрд░्рдеाрдд рдк्рд░ाрдг–рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП рдЪीрди рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдЪोрдЖрди рд╕े рдкрдзाрд░े рдеे। рдЙрди рджिрдиों рдЙрди्рд╣ें рдЪीрди рд╕े рд╕рдоुрдж्рд░ рдкाрд░рдХрд░ рдЫोрдЯी рдиाрд╡ рд╕े рдЬाрдкाрди рдЖрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрддрдиी рдЦрддрд░ों рднрд░ी рдпाрдд्рд░ा рдХрд░рдиी рдкрдб़ी рдеी । рдЙрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдпाрдд्рд░ा рдоें рддूрдлाрди рдоें рдбूрдмрдиे рдХा рдЦрддрд░ा рдк्рд░рддिрдлрд▓ рд░рд╣рддा рдеा । рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдХрдИ рд▓ोрдЧ рд╕рдоुрдж्рд░ рдоें рдбूрдмрдХрд░ рдорд░ рднी рдЧрдП рдеे । рдпрд╣ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдк्рд░рдоाрдг рд╣ै рдХि рдЬाрдкाрди рдоें рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдмрд╣ुрдд рдиिрд╖्рдаा рд╕े рдЕрдкрдиाрдпा рдЧрдпा рдеा рдФрд░ рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рддि рдЬाрдкाрдиी рд▓ोрдЧों рдоें рдмрд╣ुрдд рдЙрдд्рдХंрдаा рдеी, рд▓ेрдХिрди рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рд▓ंрдмे рджौрд░ рдоें рдпрд╣ рднाрд╡рдиा рд╣рдоेрд╢ा рдПрдХ рдирд╣ीं рд░рд╣ी। рдЙрддाрд░-рдЪрдв़ाрд╡ рдФрд░ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рднी рд╣ुрдП рдеे। рдФрд░ рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рддि рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдоें рднी рд╕рдордп рд╕рдордп рдкрд░ рдиाрдиा рдХाрд░рдгों рд╕े рдЕंрддрд░ рдЖрддा рдЧрдпा рдеा । рдЗрд╕ рддрде्рдп рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓рдиा рдмрд╣ुрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै ।
1. рдк्рд░ाрдЪीрди рдФрд░ рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рдЬाрдкाрди рддрдеा рднाрд░рдд 
рднूрдоिрдХा рдоें рдмрддा рдЪुрдХा рд╣ूँ рдХि рдк्рд░ाрдЪीрди рдЬाрдкाрди рдоें рдЬाрдкाрдиिрдпों рдХो рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз рдХी рдЬрди्рдорднूрдоि рдХे рд░ूрдк рдоें рднाрд░рдд рдХा рдкрд░िрдЪрдп рдоिрд▓ा рдеा । рддрдм рдЬाрдкाрди рдоें рднाрд░рдд рдХो рдЯेрдЮ्рдЬिрдХू рдХрд╣рддे рдеे । рдЙрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдЖрдо рдЬाрдкाрдиिрдпों рдХे рд▓िрдП ‘рд╕ंрд╕ाрд░’ рдХा рдорддрд▓рдм рдХेрд╡рд▓ рдЬाрдкाрди, рдЪीрди рдФрд░ рднाрд░рдд рдеे। рдЕрднी рддрдХ рджुрд▓्рд╣рди рдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рджुрд▓्рд╣рди рдХो рдЬाрдкाрдиी рдоें ‘рддीрди рджेрд╢ों рдоें рд╕рдм рд╕े рдЕрдЪ्рдЫी рджुрд▓्рд╣рди’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै । рдпрд╣ाँ ‘рддीрди рджेрд╢ों’ рдХा рдорддрд▓рдм ‘рд╕ाрд░े рдЬрд╣ाрди’ рд╕े рд╣ै । рд▓ेрдХिрди рддрдм рддрдХ рднाрд░рдд рдХो рдХिрд╕ी рдиे рдирд╣ीं рджेрдЦा рдеा । рдкрд╢्рдЪिрдо рдХी рджिрд╢ा рдоें рд╕्рдеिрдд рднाрд░рдд рджेрд╢ рдХे рдмाрд░े рдоें ‘рджрд░्рд╢рди рдХा рджेрд╢’ ,’рдзрд░्рдо рдХा рджेрд╢’ рдФрд░ ‘рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рджेрд╢’ рдХी рдЫрд╡ि рд▓ोрдЧों рдХे рдорди рдоें рдеी । рдпрд╣ рдкрд╡िрдд्рд░ рд╕्рдеाрди, рдЖрджрд░्рд╢ рджेрд╢ рдеा рдФрд░ рдкूрдЬ्рдп рдеा । рд▓ेрдХिрди рдоंрдЧोрд▓िрдпा рдЬाрддि рдХे рд╢ाрд╕рдХ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд  рдЧेрди  рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдиे рд╕рди 1274 рдоें рдЬाрдкाрди рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा рдеा, рдЗрд╕ рдШрдЯрдиा рдХे рдмाрдж рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рддि рдпрд╣ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдмрджрд▓ рдЧрдпा рдеा । рдЧेрди рдиे рдЕрдкрдиी 20 рд╣рдЬ़ाрд░ рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдЖрдзीрди рджेрд╢ рдХोрд░िрдпा рдХी 10 рд╣рдЬ़ाрд░ рд╕ैрдиिрдХों рдХी рд╕ेрдиा рдЬाрдкाрди рдХे рдХ्рдпूрд╢ू рдж्рд╡ीрдк рдХे рдЙрдд्рддрд░ी рд╕рдоुрдж्рд░ рддрдЯ рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХे рд▓िрдП рднेрдЬी рдеीं । рдЬाрдкाрди рдХे рд╕рдоुрд░ाрдИ рд╢ाрд╕рдХ (рдЙрди рджिрдиों рдкूрд░्рд╡ी рдЬाрдкाрди рдХे рдХाрдоाрдХुрд░ा  рдоें рд╕्рдеिрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЙрд╕рдХी рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рдХाрдоाрдХुрд░ा рдмाрдХुрдлू рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा ) рдиे рдЙрд╕рдХा рдоुрдХ़ाрдмрд▓ा рдмрдб़ी рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╕े рдХिрдпा рдеा рдФрд░ рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдорд▓ाрд╡рд░ों рдХो рд░ोрдХ рд▓िрдпा рдеा , рдЗрд╕ рдпुрдж्рдз рдХो рдмुрдирдПрдИ рдиो рдПрдХि  рдХрд╣рддे рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рджुрдмाрд░ा рдЖрдХ्рд░рдордг рд╣ोрдиे рдХे рдбрд░ рд╕े рдЬाрдкाрдиी рд╢ाрд╕рдХ рдиे рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд╣рд▓े рд╕े рдкрдХ्рдХी рдХрд░ рджी рдеी , рдФрд░ рдкूрд░्рд╡ рдЕрдиुрдоाрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ाрдд рд╕ाрд▓ рдХे рдмाрдж рдпाрдиि рд╕рди 1281 рдоें рдЧेрди рдиे 140,000 рд╕ैрдиिрдХों рдХी рд╕ेрдиा рдХे рд╕ाрде рдлिрд░ рд╕े рдХ्рдпूрд╢ू рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा рдеा рдЬिрд╕े рдХोрдЖрди рдиो рдПрдХि рдХрд╣рддे рд╣ैं । рдпрд╣ рднीрд╖рдг рд▓рдб़ाрдИ рдеी рд▓ेрдХिрди рдмीрдЪ рдоें рдЬोрд░рджाрд░ рддूрдлाрди рдЖрдиे рд╕े рдоंрдЧोрд▓िрдпा рдХे рдЬ़्рдпाрджाрддрд░ рдЬрд╣ाрдЬ़ рд╕рдоुрдж्рд░ рдоें рдбूрдм рдЧрдП рдеे (рдЕрднी рднी рдЙрдирдХा рдорд▓рдмा рд╕рдоुрдж्рд░ рдХे рддрд▓ рдоें рдкрдб़ा рд╣ुрдЖ рдоिрд▓рддा рд╣ै।) рдФрд░ рдЖрдХ्рд░рдордгрдХाрд░ी рдЕрдкрдиा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдд्рдпाрдЧ рдХрд░ рднाрдЧ рдЧрдП рдеे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рддूрдлाрди рдиे рдЬाрдкाрди рдХो рд╡िрджेрд╢ी рдЖрдХ्рд░рдордг рд╕े рдмрдЪा рд▓िрдпा – рдЗрд╕ рддूрдлाрди рдХो рдЬाрдкाрдиी рд▓ोрдЧ рдХाрдоिрдХाрдЬे рдпाрдиी ‘рджेрд╡-рд╡ाрдпु’ рдХрд╣рдиे рд▓рдЧे рдФрд░ рдРрд╕ा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдЬрди рд╕ाрдзाрд░рдг рдоें рдлैрд▓рдиे рд▓рдЧा рдХि рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдХा рд╕ंрдХрдЯ рдоोрдЪрди рдпрд╣ी ‘рджेрд╡-рд╡ाрдпु’ (рджेрд╡рддा рдХी рд╣рд╡ा ) рдХрд░ेрдЧी । рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рддрдХ рдХिрд╕ी рд╡िрджेрд╢ी рдж्рд╡ाрд░ा рдЬाрдкाрди рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХрднी рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рд╣ै । рдпрд╣ рдЕрд▓рдЧ рдмाрдд рд╣ै рдХि рджूрд╕рд░े рд╡िрд╢्рд╡рдпुрдж्рдз рдХी рдкрд░ाрдЬрдп рдХे рдХाрд░рдг рдЬाрдкाрди рд▓рдЧрднрдЧ 6 рд╕ाрд▓ рддрдХ рдЕрдорд░ीрдХा рдХे рд╢ाрд╕рди рдХे рдЕрдзीрди рдеा , рдЗрд╕рд▓िрдП рдЬाрдкाрдиी рд▓ोрдЧ рднी рднाрд░рддीрдпों рдХी рддрд░рд╣ ‘рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा’ рдХे рдоूрд▓्рдп рдХो рдЕрдЪ्рдЫी рддрд░рд╣ рд╕े рд╕рдордЭ рд╕рдХे рдеे । 
рдЦैрд░, ‘рджेрд╡-рд╡ाрдпु’ рдкрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЖрд╕्рдеा рдиे рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз рдХा рд╕्рдеाрди рд▓े рд▓िрдпा рдеा । рдЕрд░्рдеाрдд рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз рдХे рдк्рд░рддि рд╢्рд░рдж्рдзा рдФрд░ рднाрд░рдд рдХा рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдзीрд░े-рдзीрд░े рдХ्рд╖ीрдг рд╣ोрддा рд░рд╣ा । рдЗрд╕рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╡ाрдпु-рджेрд╡рддा рдЕрд░्рдеाрдд рдЬाрдкाрдиी рджेрд╡рддा рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдмрдв़рдиे рд▓рдЧा рдеा । рд▓ेрдХिрди рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдШрдЯрдиा рдпрд╣ рднी рд╣ुрдИ рдеी рдХि рд╕рди 1549 рдоें рдЬाрдкाрди рдоें рдкुрд░्рддрдЧाрд▓िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдИрд╕ाрдИ рдзрд░्рдо рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдФрд░ рд╕рди 1582 рдоें рддीрди рдИрд╕ाрдИ рд╕ाрдоंрддों рдиे рдЪाрд░ рдЬाрдкाрдиी рддрд░ुрдгों рдХो рд░ोрдо рдХे рдкोрдк рдХे рдкाрд╕ рджूрдд рдХे рд░ूрдк рдоें рднेрдЬा рдеा рдФрд░ рд░ाрд╕्рддे рдоें рд╕рди 1583 рдоें рдЧोрд╡ा рдкрд╣ुंрдЪे рдеे । рдпे рддрд░ुрдг рднाрд░рдд рдоें рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рдердо рдЬाрдкाрдиी рдеे , рдкрд░ рд░ोрдо рд╕े рд╡ाрдкрд╕ рдЖрдиे рдХे рдмाрдж рдХे рдЙрди рд▓рдб़рдХों рдХा рдЬीрд╡рди рд╕ुрдЦी рдирд╣ीं рд░рд╣ рдкाрдпा рдеा । 
рдПрджो рдпुрдЧ (рд╕рди 1603 рд╕े рд╕рди 1867 рддрдХ) рдоें рдЬाрдкाрди рдХा рджूрд╕рд░े рджेрд╢ों рд╕े рд╕ंрдкрд░्рдХ рдмंрдж рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा ।  рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХो рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рд╕ाрдоंрддी рд╢ाрд╕рди рддंрдд्рд░ рдоें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдо рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдЕрдкрдиी рдЙрд░्рдЬा рдЦो рдмैрдаा । рдХрди्рдл्рдпूрд╢िрдпрдиिрдЬ़्рдо рдоें, рдЬिрд╕рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдЪीрди рдоें рд╣ुрдИ рдеी, рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рд╕рдоुрджाрдп рдиे рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХो рдмрд╣िрд╖्рдХृрдд рднी рдХिрдпा рдеा। рдпुрд╡рд░ाрдЬ рд╢ोрддोрдХू (574-622) рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рд╣ोрд░िрдпूрдЬी рдоंрджिрд░ рдХो рдмрдирд╡ाрдпा рдеा, рдЬैрд╕े рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдоाрд╡рд▓рдо्рдмी рд╡िрдж्рд╡ाрди рдХी рднी рдиिंрджा рдХी рдеी । рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рдХोрдХुрдЧाрдХू рдЕрд░्рдеाрдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдоें рдЖрд╕्рдеा рд░рдЦрдиेрд╡ाрд▓े рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд рд╡िрдж्рдпा рдХी рдзाрд░ा рд╣ाрд╡ी рд╣ो рдЧрдИ рдФрд░ рдЙрд╕ рд╕рдоुрджाрдп рдиे рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдФрд░ рдХрди्рдл्рдпूрд╢िрдпрдиिрдЬ़्рдо рдЬैрд╕ी рд╡िрджेрд╢ों рд╕े рдЖрдИ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рдХो рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рдмрд╣िрд╖्рдХृрдд рдХрд░ рджिрдпा рдеा 
। рдХाрд▓ांрддрд░ рдоें рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╡िрдж्рдпा рдХा рднी рдЖрдЧрдорди рд╣ुрдЖ рдеा, рд▓рдЧрднрдЧ рдЙрди्рд╣ीं рджिрдиों рдоें рднाрд░рдд рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ों рдХा рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢ рдмрди рдЧрдпा рдеा । рддрдм рдЬाрдкाрди рднрд▓े рд╣ी рдмाрд╣рд░ рдХी рджुрдиिрдпा рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиा рджрд░рд╡ाрдЬा рдмंрдж рдХрд░ рдЪुрдХा рдеा, рдкрд░ рдЕрдкрд╡ाрдж рдХे рд░ूрдк рдоें рдХेрд╡рд▓ рдбрдЪ рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдХो рдЬाрдкाрди рдЖрдХрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдЕрдиुрдорддि рджी рдЧрдИ рдеी । рддрдм рдЬाрдкाрди рдХे рд╢िрдХ्рд╖िрддों рддрдеा рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡िрдпों рдХा рдбрдЪ рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд▓ाрдИ рдкुрд╕्рддрдХों рд╡ рд╕ाрдоाрдиों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╕рдн्рдпрддा рдФрд░ рджुрдиिрдпा рднрд░ рдХे рд╕рдоाрдЪाрд░ों рд╕े рдкрд░िрдЪрдп рд╣ोрддा рдеा । рдХुрдЫ рд▓ोрдЧों рдиे рдмрдб़े рдЪाрд╡ рд╕े рдбрдЪ рднाрд╖ा рд╕ीрдЦी рдФрд░ рдбрдЪ-рдЬाрдкाрдиी рд╢рдм्рдж-рдХोрд╢ рдХा рднी рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा , рд▓ेрдХिрди рддрдм рднी рдЬрди-рд╕ाрдзाрд░рдг рдЗрд╕рд╕े рдЕрдирднिрдЬ्рдЮ рдеा рдХि рджुрдиिрдпा рдоें рдХ्рдпा рдШрдЯिрдд рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै , рдЕрд░्рдеाрдд рдЬрди рд╕ाрдзाрд░рдг ‘рдХूрдк рдоंрдбूрдХ’ рдеा , рд▓ेрдХिрди рд╡िрдж्рд╡ाрди рдФрд░ рд╢ाрд╕рдХ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд▓ोрдЧ рдмाрд╣рд░ рдХी рджुрдиिрдпा рдХी рдЦрдмрд░ें рд░рдЦрддे рдеे, рдФрд░ рдпрд╣ рднी рдЕрдЪ्рдЫी рддрд░рд╣ рдЬाрдирддे рдеे рдХि рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХा рджुрдиिрдпा рднрд░ рдоें рдмोрд▓рдмाрд▓ा рдеा, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рд╢ाрд╕рдХ рд╡рд░्рдЧ рдиे рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рдк्рд░рддि рд╕ाрд╡рдзाрдиी рдмрд░рддрдиी рд╢ुрд░ू рдХी рдеी ।

2.  рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рдоें рдЬाрдкाрди рддрдеा рднाрд░рдд
рд╡ैрд╕े рдЖрдзुрдиिрдХ рдЬाрдкाрди рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рдирдИ рдоेрдИрдЬी рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा (рд╕рди1868) рд╕े рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै, рдпрд╣ рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी (1869-1948) рдХे рдЬрди्рдо рдХे рдПрдХ рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рдХी рдмाрдд рд╣ै [2]। рдоेрдИрдЬी рд╕рд░рдХाрд░ рдХा рдПрдЬेंрдбा (рдиाрд░ा) рдеा рдЬाрдкाрди рдХा рдЖрдзुрдиिрдХीрдХрд░рдг рдФрд░ рдЗрд╕े рд╕ैрдиिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рджेрд╢ рдмрдиाрдиा рддाрдХि рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрджी рджेрд╢ों рдХे рдЖрдХ्рд░рдордг рдХो рд░ोрдХा рдЬा рд╕рдХे рдпा рдЙрд╕рдХा рд╕ाрдордиा рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे । рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЬाрдкाрди рд░ूрд╕ рдпुрдж्рдз (1904-1905) рдоें рдПрд╢िрдпा рдХे рдЫोрдЯे рджेрд╢ рдЬाрдкाрди рдХी рдпूрд░ोрдк рдХे рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рджेрд╢ рд░ूрд╕ рдкрд░ рд╡िрдЬрдп рдиे рд╕ाрд░े рд╡िрд╢्рд╡ рдХो рдЕрдЪंрднिрдд рдХिрдпा рдеा । рдкंрдбिрдд рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू (1889-1964) рдиे рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ Glimpses of World History рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि рдЬाрдкाрди рдХी рд╡िрдЬрдп рдиे рдмाрд▓рдХ рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдХो рдПрд╢िрдпाрдИ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХिрддрдиा рд╕ाрд╣рд╕ рдФрд░ рдЙрдд्рд╕ाрд╣ рджिрдпा рдеा ।  
рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЖрдзुрдиिрдХीрдХрд░рдг рдХा рдкрд░्рдпाрдпрд╡ाрдЪी рд╢рдм्рдж рдкрд╢्рдЪिрдоीрдХрд░рдг рдеा । рдпрд╣ рд╕िрд░्рдл рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдЬ्рдЮाрдиाрд░्рдЬрди рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рдеा , рдмрд▓्рдХि рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдЦाрдирдкाрди рдФрд░ рдкрд╣рдиाрд╡े рдкрд░ рднी рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़рдиे рд▓рдЧा рдеा । рд╕्рд╡рднाрд╡рдд: рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдиीрддि рд╡ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХे рдХाрд░рдг рдкрд╢्рдЪिрдо рдХे рд╡िрдХрд╕िрдд рджेрд╢ों рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдХрд░्рд╖рдг рд╣ोрдиे рддрдеा рддрдеाрдХрдеिрдд ‘рдкिрдЫрдб़े рд╣ुрдП’ рдПрд╢िрдпाрдИ рджेрд╢ों рд╡ рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХो рд╣ेрдп рджेрд╖्рдЯि рд╕े рджेрдЦрдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдмрдв़рдиे рд▓рдЧी । рдлुрдХुрдЬाрд╡ा рдпूрдХिрдЪी (1834-1901) рдиे рдЬो рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╕рдн्рдпрддा рдХे рд╕рдорд░्рдерди рдХрд░рдиेрд╡ाрд▓े рд╡िрдЪाрд░рдХ рдеे рдФрд░ рдХेрдЗрдУ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд╕ंрд╕्рдеाрдкрдХ рдеे , рдЕрдкрдиी рдПрдХ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдпрд╣ाँ рддрдХ рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рд╕рдн्рдп рджेрд╢ рдХрд╣рд▓ाрдиे рдпोрдЧ्рдп рдирд╣ीं рд╣ै ।  
рд▓ेрдХिрди рдЗрдзрд░ рдПрд╢िрдпा рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा, рд╕рдн्рдпрддा рдФрд░ рдоूрд▓्рдпों рдХो рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджेрдиे рд╡ाрд▓े рдЪिंрддрдХ рдпा рдХрд▓ाрдХाрд░ рднी рдеे, рдЙрдирдоें рд╕рдм рд╕े рдк्рд░рдЦ्рдпाрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдеे рдУрдХाрдХुрд░ा рддेंрд╢िрди (1862-1913)। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рди 1902 рдоें рдпू. рдХे. рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдПрд╢िрдпा рдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा  рдиाрдордХ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि ‘рдПрд╢िрдпा рдПрдХ рд╣ै’। рдЙрдирдХी рдЧुрд░ुрджेрд╡ рд░рд╡ीрди्рдж्рд░рдиाрде рдаाрдХुрд░ (1861-1941) рд╕े рджोрд╕्рддी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ै । рдЗрдзрд░ рднाрд░рдд рдоें рднी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖंрджोрд▓рди рд╢ुрд░ू рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рддो рдЗрд╕рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХрд░рдиेрд╡ाрд▓े рд╡िрдЪाрд░рдХों рдоें рдУрдУрдХाрд╡ा рд╢ूрдоेрдЗ (1886-1957 )рдк्рд░рдоुрдЦ рдеे । рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ рдкुрдирд░्рдЬाрдЧ्рд░рдд рд╣ो рд░рд╣े рдПрд╢िрдпा рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдоें рдЬाрдкाрдиी рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдиिंрджा рдХी рд╣ै , рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдиे рд╕рди 1912 рдХे рд╕िंрдЧाрдкोрд░ рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рднाрд░рдд рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖंрджोрд▓рдиों рд╕рдоेрдд рдЕрдиेрдХ рдЖंрджोрд▓рдиों рдХो рдЗрд╕рд▓िрдП рджрдмाрдпा рдеा рдХि рдЙрди рджिрдиों рдЬाрдкाрди рдФрд░ рдЗंрдЧ्рд▓ंрдб рдоें рдЖрдкрд╕ी рдЧрдардмंрдзрди рдеा । рднाрд░рдд рдХे рдПрдХ рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдиेрддा рд░ाрд╕рдмिрд╣ाрд░ी рдмोрд╕ (1886-1945) рдЬрдм рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдЦुрдлिрдпा рдкुрд▓िрд╕ рд╕े рдмрдЪрдХрд░ рдЬाрдкाрди рдоेँ рд╣рдеिрдпाрд░ рдХी рдЖрдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рдЖрдП рдеे, рддрдм рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕рд░рдХाрд░ рдЬाрдкाрди рд╕рд░рдХाрд░ рд╕े рдЙрдирдХे рдк्рд░рдд्рдпрд░्рдкрдг рдХी рдоांрдЧ рдХрд░ рд░рд╣ी рдеी, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдирдХो рдЬाрдкाрди рдоेँ рд▓рдЧрднрдЧ рдПрдХ рд╕ाрд▓ рддрдХ рдЕрдкрдиी рдкрд╣рдЪाрди рдФрд░ рдЖрд╡ाрд╕ рдмрджрд▓рддे рд░рд╣рдиा рдкрдб़ा рдеा । рдУрдХाрд╡ा рд╢ूрдоेрдИ рднाрд░рддीрдп рджрд░्рд╢рди рд╡ рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдзрд░्рдо рдХे рд╡िрдж्рд╡ाрди рдФрд░ рджрдХ्рд╖िрдгрдкंрдеी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрджी рдПрд╡ं рдкैрди-рдПрд╢िрдпाрд╡ाрджी рдиेрддा рднी рдеे । рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд░ाрд╕рдмिрд╣ाрд░ी рдмोрд╕ рдХी рдорджрдж рдХी рдеी । рдж्рд╡िрддीрдп рд╡िрд╢्рд╡рдпुрдж्рдз рд╕рдоाрдк्рддि рдХे рдмाрдж рдЙрдирдкрд░ рдпुрдж्рдз рдЕрдкрд░ाрдзी рдХे рддौрд░ рдкрд░ рдЕрднिрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा , рдкрд░ рдкाрдЧрд▓ рд╣ोрдиे рдХे рд╕ंрджेрд╣ рдХे рдХाрд░рдг рдЙрди्рд╣ें рдЫोрдб़ рджिрдпा рдЧрдпा рдеा ।
рдоेрдИрдЬि рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рдиीрддि рдХे рдХाрд░рдг рднाрд░рдд рдХे рдХрдкाрд╕ рдХा рдЖрдпाрдд рдмрдб़ी рдоाрдд्рд░ा рдоें рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдеा । рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рдеा рдХि рдЬाрдкाрди рд╡рд╕्рдд्рд░-рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рддेрдЬी рд╕े рджुрдиिрдпा рдоें рд╕рдм рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рджेрд╢ों рдоें рдПрдХ рдмрдиा рдеा । рдоेрдИрдЬी рдпुрдЧ рдХे рдЙрдд्рддрд░ी рдХाрд▓ рдоें рдЬाрдкाрди рдХे рдХुрд▓ рдиिрд░्рдпाрдд рдоें рд╕े 10 рдк्рд░рддिрд╢рдд рднाрд░рдд рдХे рд╕ाрде рдеा рдФрд░ рдХुрд▓ рдЖрдпाрдд рдоें рд╕े 15 рдк्рд░рддिрд╢рдд рднाрд░рдд рдХे рд╕ाрде। 
рдЬाрдкाрди рдХे рд╕ाрде рдЖрдпाрдд-рдиिрд░्рдпाрдд рдХी рдХुрд▓ рдоाрдд्рд░ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЬाрдкाрди рдХे рд▓िрдП рднाрд░рдд рдХा рд╕्рдеाрди рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдФрд░ рдЕрдорд░ीрдХा рдХे рдмाрдж рддीрд╕рд░ा рдеा । рдЖрдпाрдд рдХे рдоाрд▓ों рдоें 80 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХрдкाрд╕ рдеा , рдиिрд░्рдпाрдд рдХे рдоाрд▓ों рдоें рдХрдкाрд╕ рдпा рд░ेрд╢рдо рд╕े рдмрдиा рд╡рд╕्рдд्рд░ 50 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдеा । рднाрд░рдд рдХे рд╕ाрде рд╕рдХ्рд░िрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХे рд╕рдлрд▓ рд╣ोрдиे рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдЙрдж्рдпोрдЧрдкрддि рд╢िрдмूрд╕ाрд╡ा рдПрдЗрдЗрдЪी (1840-1931) рдж्рд╡ाрд░ा рдЬрдорд╢ेрдж рдЬी рдЯाрдЯा (1839-1904) рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рдоुंрдмрдИ рддрдХ рдХे рд╕рдоुрдж्рд░ी рдоाрд░्рдЧ рдХो рдЦोрд▓ा рдЬाрдиा рдеा । рддрдм рддрдХ рдЗंрдЧрд▓ैंрдб рдХे рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХे рдЕрдзीрди рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рднाрд░рдд рд╕े рдоाрд▓ рдЦрд░ीрджрдиा рдмрд╣ुрдд рдорд╣ंрдЧा рд╣ोрддा рдеा । рдЕрдм рдЬाрдкाрдиी рдЬрд╣ाрдЬों рдХो рд╕ीрдзे рдоुंрдмрдИ рднेрдЬрдиे рд╕े рдЦрд░्рдЪा рдмрд╣ुрдд рдХрдо рдкрдб़рдиे рд▓рдЧा рдеा।
рд▓ेрдХिрди рдЬाрдкाрди рдЕрдкрдиे рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд▓ाрдн рдХी рдЦोрдЬ рдоें рдзीрд░े рдзीрд░े рдПрд╢िрдпा рдХे рдмाрдХी рджेрд╢ों рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдмрдирдиे рд▓рдЧा рдФрд░ рдЕंрдд рдоें рд╕рди 1941 рдоें рдк्рд░рд╢ांрдд рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдпुрдж्рдз рднрдб़рдХ рдЙрдаा । рдЕрдХेрд▓े рдЬाрдкाрди рдХो рдЗंрдЧрд▓ैंрдб рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдЕрдорд░ीрдХा,рдЪीрди,рдл्рд░ांрд╕ рдЖрджि рдк्рд░ाрдп: рд╕рднी рдк्рд░рдоुрдЦ рджेрд╢ों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдпुрдж्рдз рдХрд░рдиा рдкрдб़ा । рд╣ाрд▓ाँрдХि рднाрд░рдд рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрджी рдЖंрджोрд▓рдирдХрд░्рдд्рддाрдУं рдХा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ों рд╕े рд╡िрд░ोрдз рдеा , рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕рдХा рдорддрд▓рдм рдпрд╣ рдирд╣ीं рдеा рдХि рд╡े рдЬाрдкाрди рдХे рд╕ाрде рдеे । рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдФрд░ рдЬрд╡ाрд╣рд░ рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рдЖрджि рднाрд░рддीрдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХॉंрдЧ्рд░ेрд╕ рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдиेрддा рдЕрд╣िंрд╕ा рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХрд░рддे рдеे । рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЪीрди рдоें рдХिрдП рдЧрдП рдЬाрдкाрдиी рд╕ेрдиा рдХे рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХी рдиिंрджा рдХी рдеी । рд▓ेрдХिрди рдиेрддा рдЬी рд╕ुрднाрд╖ рдЪрди्рдж्рд░ рдмोрд╕ (1897-1945) рдЕрдХेрд▓े рдРрд╕े рдиेрддा рдеे рдЬो рдЬाрдкाрди рдХी рд╕ैрдиिрдХ рд╢рдХ्рддि рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдпाрдиि рдмрд▓ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдХे рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХो рднाрд░рдд рд╕े рднрдЧाрдиे рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдеे । 
рд░ाрд╕рдмिрд╣ाрд░ी рдмोрд╕ рдХा рдиिрдзрди , рднाрд░рдд рдХो рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╢ाрд╕рди рдХी рдЧुрд▓ाрдоी рд╕े рдоुрдХ्рддि рджिрд▓ाрдиे рдХी рдЙрдирдХी рдЬी-рддोрдб़ рдоेрд╣рдирдд рдХो рд╕ुрдлрд▓ рд╣ोрддे рджेрдЦे рдмिрдиा, 21рдЬрдирд╡рд░ी рд╕рди 1945 рдХो рд╣ुрдЖ рдеा [3] । (рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднी рд░ाрд╕рдмिрд╣ाрд░ी рдмोрд╕ рдХा рдпोрдЧрджाрди рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЬाрдкाрдиी рдорд╣िрд▓ा рд╕े рд╢ाрджी рдХрд░рдиे рдХे рдХाрд░рдг рднाрд░рддीрдп рдХрдв़ी рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдЬाрдкाрди рдоें рдХिрдпा рдеा । рдЖрдЬ рднी рдЗрд╕े рдиाрдХाрдоुрд░ाрдпा рдиो рдХрд░ी  рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै ।) рд▓ेрдХिрди рддрдм рддрдХ рд╡े рддोрдХ्рдпो рдФрд░ рдмैंрдХोрдХ рдоें ‘рдЗंрдбिрдпрди рдЗंрдбिрдкेंрдбेंрд╕ рд▓ीрдЧ’ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░рдХे рдЙрд╕ рд▓ीрдЧ рдХी рд╕ैрди्рдп рд╢ाрдЦा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЗंрдбिрдпрди рдиेрд╢рдирд▓ рдЖрд░्рдоी (рдЖрдЬ़ाрдж рд╣िрди्рдж рдлौрдЬ )рдХा рдЧрдарди рдХрд░ рдЪुрдХे рдеे। рдиेрддा рдЬी рд╕ुрднाрд╖ рдЪрди्рдж्рд░ рдмोрд╕ рдиे рд╕рди 1943 рдоें рдЖрдЬ़ाрдж рд╣िрди्рдж рдлौрдЬ рдХा рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рдХॉрдоांрдбрд░ рдХा рдкрдж рд╕ंрднाрд▓ा рдеा । рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдЖрдЬ़ाрдж рд╣िрди्рдж рдлौрдЬ рдиे рдЬाрдкाрдиी рд╕ेрдиा рдХे рд╕ाрде рдоिрд▓рдХрд░ рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕ेрдиा рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдмрд░्рдоा, рдЗंрдлाрд▓ рдФрд░ рдХोрд╣िрдоा рдЖрджि рдоें рдпुрдж्рдз рдХिрдпा рдеा , рд▓ेрдХिрди рдЦाрдж्рдп рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдФрд░ рдЕрд╕्рдд्рд░ों рдХे рдЕрднाрд╡ рддрдеा рдк्рд░рддिрдХूрд▓ рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХे рдХाрд░рдг рдмुрд░ी рддрд░рд╣ рд╣ाрд░ рд╣ुрдИ рдеी। рдпрд╣ рдЬ़рд░ूрд░ рдеा рдХि рдЖрдЬ़ाрдж рд╣िрди्рдж рдлौрдЬ рдиे рдмрдб़े рд╕ाрд╣рд╕ рд╕े рд╢рдд्рд░ुрдУं рдХा рдоुрдХ़ाрдмрд▓ा рдХिрдпा рдеा, рд▓ेрдХिрди ‘рдЗрдо्рдлाрд▓ рдХा рдпुрдж्рдз’ рдЬाрдкाрди рдХे рдпुрдж्рдз рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╕рдм рд╕े рджुрд╕्рд╕ाрд╣рд╕ी рд╡ рдмрдЪрдХाрдиी рдпुрдж्рдзрдиीрддि рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд░ूрдк рдоें рдХुрдЦ्рдпाрдд рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдж्рдз рдХेрд╡рд▓ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдмрд▓ рд╕े рддो рдирд╣ीं рдЬीрддा рдЬाрддा । рд╣िрд░ोрд╢िрдоा рддрдеा рдиाрдЧाрд╕ाрдХी рдкрд░ рдЕрдоाрдирд╡ीрдп рдкрд░рдоाрдгु рдмрдо рдЧिрд░ाрдП рдЬाрдиे рд╕े рдПрдХ рдХ्рд╖рдг рдоें рд▓ाрдЦों рд▓ोрдЧों рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ुрдИ ! рдкूрд░े рджेрд╢ рдХा рд╡िрдз्рд╡ंрд╕ рд╣ुрдЖ, рдЕрднूрддрдкूрд░्рд╡ рдд्рд░ाрд╕рджी рдЭेрд▓рдиे рдХे рдмाрдж рдЬाрдкाрди рдиे 15 рдЕрдЧрд╕्рдд 1945 рдХो рдЕрдорд░ीрдХा рдЖрджि рджेрд╢ों рдХी рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╕ेрдиा рдХे рд╕ाрдордиे рдЖрдд्рдо-рд╕рдорд░्рдкрдг рдХिрдпा рдеा । рдЗрд╕ी 15 рдЕрдЧрд╕्рдд рдХे рджिрди рджो рд╕ाрд▓ рдмाрдж рднाрд░рдд рдХो рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рдоिрд▓ी рдеी ।

3. рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░्рдпोрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рддрдеा рдпुрдж्рдзोрдд्рддрд░ рдЬाрдкाрди
рдЬाрдкाрди рдХी рдкрд░ाрдЬрдп рдХे рдмाрдж рдиेрддा рдЬी рд╕ुрднाрд╖ рдЪрди्рдж्рд░ рдмोрд╕ рд░ूрд╕ рд╕े рд╕рд╣ाрдпрддा рдоाँрдЧрдиे рдХा рдиिрд╢्рдЪрдп рдХрд░рдХे рдоंрдЪूрд░िрдпा рдХी рддрд░рдл рдЬा рд░рд╣े рдеे, рд▓ेрдХिрди 18 рдЕрдЧрд╕्рдд рдХो рддाрдЗрд╣ोрдХू рд╣рд╡ाрдИ рдЕрдб्рдбे рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдЙрдирдХा рд╡िрдоाрди рджुрд░्рдШрдЯрдиाрдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ो рдЧрдпा । рдЙрди्рд╣ें рддाрдЗрд╣ोрдХू рд╕ैрдиिрдХ рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ рд▓े рдЬाрдпा рдЧрдпा рдЬрд╣ाँ рдЙрдирдХा рджेрд╣ांрдд рд╣ो рдЧрдпा । рд╕िрддंрдмрд░ рдХे рдордз्рдп рдоें рдЙрдирдХी рдЕрд╕्рдеिрдпाँ рдПрдХрдд्рд░ рдХрд░рдХे рддोрдХ्рдпो рдХे рд░ैрдирдХोрдЬी рдоंрджिрд░ рдоेँ рд░рдЦ рджी рдЧрдИ рдФрд░ рдЗрд╕ рдоंрджिрд░ рдХे рдк्рд░ांрдЧрдг рдоें рдиेрддा рдЬी рдХी рдк्рд░рддिрдоा рднी рд╕्рдеाрдкिрдд рдХी рдЧрдИ। рдЙрд╕ рдк्рд░рддिрдоा рдХो рд╢्рд░рдж्рдзांрдЬрд▓ि рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдиेрдХ рд▓ोрдЧ рдЖрддे рд╣ैं । рд▓ेрдХिрди рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдЦाрд╕ рддौрд░ рдкрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рдмंрдЧाрд▓ рдоें рдРрд╕े рд▓ोрдЧ рд╣ैं рдЬो рдиेрддा рдЬी рдХी рдоृрдд्рдпु рдкрд░ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं рдХрд░рддे ! рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рддीрди рдмाрд░ рдЗрд╕ рдШрдЯрдиा рдХी рдЬांрдЪ рдХे рд▓िрдП рдЖрдпोрдЧ рдЧрдаिрдд рдХिрдП рдеे рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдиेрддा рдЬी рдХी рдоृрдд्рдпु рдХो рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдШрдЯрдиा рдоाрдиा рд╣ै,рд▓ेрдХिрди рдлिрд░ рднी рдЕрднी рддрдХ рдиेрддा рдЬी рдХी рдоृрдд्рдпु рдХो рд▓ेрдХрд░ рднाрд░рдд рдоें рдпрд╣ рдПрдХ рд░рд╣рд╕्рдп рд╕ा рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╣ै । рдирд╡ंрдмрд░ 1945 рдоें рд▓ाрд▓ рдХिрд▓े рдоें рдЖрдЬ़ाрдж рд╣िрди्рдж рдлौрдЬ рдкрд░ рджेрд╢рдж्рд░ोрд╣ рдХे рдЗрд▓рдЬ़ाрдо рдоें рдоुрдХрджрдоा рдЪрд▓ाрдпा рдЧрдпा рдеा । рдкंрдбिрдд рдЬрд╡ाрд╣рд░ рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рдиे рдЖрдЬ़ाрдж рд╣िрди्рдж рдлौрдЬ рдХी рд╡рдХाрд▓рдд рдХी рдеी । рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕ рдоुрдХрджрдоे рдиे рднाрд░рддीрдпों рдХे рдорди рдоें рджेрд╢-рднрдХ्рддि рдХी рднाрд╡рдиा рдХो рдФрд░ рднी рддीрд╡्рд░ рдХрд░ рджिрдпा рдФрд░ рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рдХे рд▓िрдП рд╣ो рд░рд╣े рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХी рдЧрддि рдФрд░ рднी рддेрдЬ рд╣ो рдЧрдИ рдеी ।
рдж्рд╡िрддीрдп рд╡िрд╢्рд╡рдпुрдж्рдз рдХे рддुрд░ंрдд рдмाрдж рдХी рдЬाрдкाрди рдХी рд╕्рдеिрддि рдмрд╣ुрдд рджрдпрдиीрдп рдеी । рдкूрд░े рджेрд╢ рдоें рд╡िрдз्рд╡ंрд╕ рдХा рдоाрд╣ौрд▓ рдеा , рдЦाрдж्рдп-рдкрджाрд░्рдеों рдХे рдЕрднाрд╡ рдХाрд░рдг рднुрдЦрдорд░ी рдлैрд▓ рд░рд╣ी рдеी । рдЪीрди ,рд░ूрд╕ рдЖрджि рджेрд╢ों рд╕े рдЬाрдкाрдиी рд╕ैрдиिрдХों рдХी рджेрд╢рд╡ाрдкрд╕ी рдХे рджौрд░ाрди рд░ाрд╕्рддे рдоें рдЙрдирдХे рдк्рд░ाрдг-рдд्рдпाрдЧ рджेрдиे рдХी рдШрдЯрдиाрдПँ рд╣ो рд░рд╣ी рдеीं । рдЕрдорд░ीрдХी рдлौрдЬ рдХे рд╢ाрд╕рди рдХा рдЖрд░ंрдн рд╣ो рдЧрдпा рдеा। –рдпे рд╕рдм рдЬाрдкाрди рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рдШрдЯрдиाрдПँ рдеीं । рдЕрдорд░ीрдХी рд╢ाрд╕рдХ рдЬेрдиेрд░рд▓ рдбрдЧрд▓рд╕ рдоैрдХрдСрдерд░ (1880-1964) рдЬाрдкाрди рдоें рд╕ैрди्рдпाрд╡ाрдж рдФрд░ рд╕ाрдоंрддीрддंрдд्рд░ рдХो рдЦрддрдо рдХрд░рдХे рд╕рд╣ी рдк्рд░рдЬाрддрди्рдд्рд░ рд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ-рдПрдХ рдХрд░рдХे рдмрдб़े рдкрд░िрд╡рд░्рдд्рддрди рдХрд░ рд░рд╣े рдеे―рдЬрдоींрджाрд░ी–рдЙрди्рдоूрд▓рди, рдЙрдЪ्рдЪ-рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рд╕рд╣рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЖрд░ंрдн рдЖрджि рдЗрдирдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рдеे । рдЬाрдкाрди рдХे рд╕рдо्рд░ाрдЯ рд╣िрд░ोрд╣िрддो (1890 -1989) рдиे рдЦुрд▓े рдЖрдо рдпрд╣ рдШोрд╖рдгा рдХी рдеी рдХि рдоैं рдордиुрд╖्рдп рд╣ूँ (рддрдм рддрдХ рдЬाрдкाрдиी рдЬрдирддा рдЙрди्рд╣ें рдИрд╢्рд╡рд░-рддुрд▓्рдп рдоाрдирддी рдеी ) ।
рдЬाрдкाрди рдФрд░ рднाрд░рдд рдХे рд╕ंрдмंрдзों рдоें рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рд╕рдм рд╕े рдмрдб़ी рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдШрдЯрдиा рддोрдХ्рдпो рдоें ‘рдпुрдж्рдз рдЕрдкрд░ाрдзिрдпों’ рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЪрд▓ाрдП рдЧрдП рдоुрдХрджрдоे, рдЬिрд╕े ‘рдж рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рдоिрд▓िрдЯрд░ी рдЯ्рд░िрдм्рдпूрдирд▓ рдлॉрд░ рдж рдлाрд░ рдИрд╕्рдЯ’ (The International Military Tribunal for the Far East) рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै , рд╕े рдЬुрдб़ी рд╣ै । рдпрд╣ рдоुрдХрджрдоा рд╕рди 1946 рд╕े рд╕рди 1948 рддрдХ рдЪрд▓ा рдеा । рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рднाрд░рдд рд╕рдоेрдд 11 рджेрд╢ों рд╕े 11 рди्рдпाрдпाрдзीрд╢ों рдХी рдиिрдпुрдХ्рддि рдХी рдЧрдИ рдеी । рдЗрд╕рдоें рдЬाрдкाрди рдХे рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд░ाрдЬрдиेрддाрдУं, рдЬाрдкाрдиी рд╕рд░рдХाрд░ рд╡ рд╕ेрдиा рдХे рдЙрдЪ्рдЪ рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों, рд░ाрдЬрдирдпिрдХों рддрдеा рджрдХ्рд╖िрдгрдкंрдеी рд╡िрдЪाрд░рдХों рд╕рдоेрдд 28 рд▓ोрдЧों рдХो рдЕрднिрдпुрдХ्рдд рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рдеा । рдЕрджाрд▓рдд рдиे рдиिрд╡рд░्рддрдоाрди рдЬाрдкाрдиी рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рддोрдЬो рд╣िрджेрдХि (1884-1948) рд╕рд╣िрдд 7 рдиेрддाрдУं рдХो рдлांрд╕ी, 16 рдЕрди्рдп рдЕрднिрдпुрдХ्рддों рдХो рдЙрдо्рд░ рдХैрдж , 2 рдХो рд╢्рд░рдорд░рд╣िрдд рдХैрдж рдХी рд╕рдЬ़ा рд╕ुрдиाрдИ рдеी । рджो рдЕрднिрдпुрдХ्рддों рдХा рджेрд╣ांрдд рд╣ोрдиे рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдФрд░ рдПрдХ рдХो ‘рдкाрдЧрд▓’ рд╣ोрдиे рдХे рд╕ंрджेрд╣ рдХे рдХाрд░рдг рдоुрдХрджрдоा рд╡ाрдкрд╕ рд▓े рд▓िрдпा рдЧрдпा рдеा । рд▓ेрдХिрди 11 рди्рдпाрдпाрдзीрд╢ों рдХे рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкैрдирд▓ рдоें рдХेрд╡рд▓ рди्рдпाрдпрдоूрд░्рддि рд░ाрдзाрд╡िрдиोрдж рдкाрд▓ (1986-1967) , рдЬो рдХोрд▓рдХाрддा рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рди्рдпाрдпाрдзीрд╢ рддрдеा рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХाрдиूрди рдХे рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ рдеे , рдиे рдпрд╣ рдХрд╣рдХрд░ рд╕рднी рдЕрднिрдпुрдХ्рддों рдХो рдиिрд░्рджोрд╖ рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдеा рдХि рдХाрдиूрди рдоें рдЬो рдХुрдЫ рд▓िрдЦिрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдпा рдХिрд╕ी рдШрдЯрдиा рдХे рдмाрдж рдоें рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЙрд╕рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрд╕ी рдХो рджंрдб рджेрдиा рдЙрдЪिрдд рдирд╣ीं рд╣ै । рдЙрдирдХी рдЯिрдк्рдкрдгी рдеी рдХि рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ ‘рд╢ांрддि рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз’ рдпा ‘рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрдж рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз’ рд╣ोрдиे рдХा рдЖрд░ोрдк рд▓рдЧाрдХрд░ рдпрд╣ рдЕрднिрдпोрдЧ рджाрдпрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै , рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдХोрдИ рдХाрдиूрди рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै । рдпрдж्рдпрдкि рдЙрдирдХी рдпрд╣ рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рд╢ुрдж्рдз рд░ूрдк рд╕े рдХाрдиूрди рдХे рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ рдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдеी, рдФрд░ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ी рдпुрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рдЬाрдкाрдиी рд╕ैрди्рдпाрд╡ाрдж рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХрд░рдиा рдЙрдирдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдирд╣ीं рдеा, рд╕ंрднрд╡рдд: рдЙрдирдХे рдорди рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рдк्рд░рддि рд╡िрд░ोрдз рдФрд░ рдПрд╢िрдпाрдИ рдЬाрддिрдпों рд╕े рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि рдХी рднाрд╡рдиा рднी рд░рд╣ी рд╣ोрдЧी; рдкрд░ рдпрд╣ рд╕рдЪ рд╣ै рдХि рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЙрдирдХी рдЗрд╕ рди्рдпाрдпिрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рдиे рдШोрд░ рдиिрд░ाрд╢ा рдоें рдбूрдмे рдЬाрдкाрдиी рд╕рдоाрдЬ рдХो рдвाрдв़рд╕ рдФрд░ рд╣ौрд╕рд▓ा рджिрдпा рдеा । рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЕрднी рддрдХ рдк्рд░ाрдп: рд╕рднी рдЬाрдкाрдиी рдЙрдирдХो рдЕрдкрдиा ‘рдЙрдкрдХाрд░рдХ’ рдоाрдирддे рд╣ैं । рдЦेрдж рдХी рдмाрдд рд╣ै рдХि рдирдИ рдкीрдв़ी рдЕрдм рдЙрдирдХा рдиाрдо рднूрд▓рддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै । (рдпрд╣ рдПрдХ рд░ोрдЪрдХ рддрде्рдп рд╣ै рдХि рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЬिрди рджिрдЧ्рдЧрдЬ рднाрд░рддीрдпों рдиे рдЬाрдкाрдиिрдпों рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рдеा рдпा рдЬो рднाрд░рддीрдп рдорд╣ाрдкुрд░ुрд╖ рдЬाрдкाрди рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдП рдеे , рдЙрдирдоें рд╕े рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдФрд░ рдкंрдбिрдд рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рд╕्рд╡ाрдоी рд╡िрд╡ेрдХाрдиंрдж (1863-1902) рд╕े рд▓ेрдХрд░, рд░рд╡ीрди्рдж्рд░рдиाрде рдаाрдХुрд░, рд░ाрд╕рдмिрд╣ाрд░ी рдмोрд╕, рд╕ुрднाрд╖рдЪрди्рдж्рд░ рдмोрд╕ рдФрд░ рд░ाрдзाрд╡िрдиोрдж рдкाрд▓ рддрдХ рд╢ेрд╖ рд╕рднी рдмंрдЧाрд▓ी рдеे–рдЗрдирдоें рдиंрджрд▓ाрд▓рдмोрд╕(1882-1966), рд╕рдд्рдпрдЬीрдд рд░ाрдп (1921-1992) рдФрд░ рдЕрдорд░्рдд्рдп рд╕ेрди (1933- ) рдХे рдиाрдо рднी рдЬोрдб़े рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं ।)
рди्рдпाрдпрдоूрд░्рддि рд░ाрдзाрд╡िрдиोрдж рдкाрд▓ рдиे рдЬрд╣ाँ рдЕрдкрдиी рдПрдХ рди्рдпाрдпिрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рд╕े рдЬाрдкाрдиिрдпों рдХो рд╣ौрд╕рд▓ा рджिрдпा рдеा рддो рд╡рд╣ीं рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рдиे рдЬाрдкाрдиी рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╣рдеिрдиी рднेंрдЯ рдХрд░рдХे рдЙрдирдХा рджिрд▓ рдЬीрдд рд▓िрдпा рдеा। рдпुрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рд╣рд╡ाрдИ рдмрдордмाрд░ी рдХे рд╕рдордп рдЪिрдб़िрдпाрдШрд░ों рдоें рдЬिрддрдиे рдмрдб़े рдпा рд╣िंрд╕рдХ рдкрд╢ु рд╣ोрддे рдеे рдЙрди рд╕рдм рдХो рдЗрд╕ рднрдп рд╕े рдЬाрдирдмूрдЭрдХрд░ рдоाрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рдеा рдХि рд╢ाрдпрдж рд╡े рдЪिрдб़िрдпाрдШрд░ рд╕े рднाрдЧрдХрд░ рд▓ोрдЧों рдкрд░ рд╣рдорд▓ा рдХрд░ेंрдЧे । рдЗрд╕рд▓िрдП рдЬрдм рдпुрдж्рдз рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ुрдЖ рдеा рддो рдкूрд░े рдЬाрдкाрди рдоें рдХोрдИ рд╢ेрд░ рдпा рд╣ाрдеी рдирд╣ीं рдмрдЪा рдеा । рддोрдХ्рдпो рдХी рдПрдХ рдк्рд░ाрд░ांрднिрдХ рдкाрдард╢ाрд▓ा рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдиे рднाрд░рдд рдХे рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рдкंрдбिрдд рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рдХो рдЪिрдЯ्рдаी рд▓िрдЦी рдХि ‘рд╣рдо рд╣ाрдеी рдХे рдмिрдиा рдмрд╣ुрдд рдЙрджाрд╕ рд╣ैं।‘ । рдкंрдбिрдд рдЬी рдиे рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдкुрдХाрд░ рд╕ुрдиी рдФрд░ рд╕рди 1949 рдоें рднाрд░рдд рд╕े рддोрдХ्рдпो рд╕्рдеिрдд рдЙрдПрдиो рдЪिрдб़िрдпाрдШрд░ рдоें рдПрдХ рд╣рдеिрдиी рднेंрдЯрд╕्рд╡рд░ूрдк рднेрдЬी  рдеी рдЬिрд╕рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рдЗрдХрд▓ौрддी рдмेрдЯी рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдЗрди्рджिрд░ा  рдиाрдо рджिрдпा рдеा । рднाрд░рдд рд╕े рдоिрд▓े рдЗрд╕ рд╕्рдиेрд╣ рднрд░े рдЙрдкрд╣ाрд░ рдХो рдЕрднी рддрдХ рдЬाрдкाрди рдФрд░ рднाрд░рдд рдХी рджोрд╕्рддी рдХे рдк्рд░рддीрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдпाрдж рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै । ‘рдЗंрджिрд░ा’ рдХे рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдкूрд░ा рдХрд░ рдЪुрдХрдиे рдХे рдмाрдж рднी рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рджो рд╣ाрдеी рдЬाрдкाрди рдХो рдЙрдкрд╣ाрд░рд╕्рд╡рд░ूрдк рдк्рд░рджाрди рдХिрдП рд╣ैं – рдкрд╣рд▓े,рд╕рди 1984 рдоें рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рд╢्рд░ीрдорддी рдЗंрджिрд░ा рдЧाँрдзी (1917-1984) рдХी рдУрд░ рд╕े ‘рджрдпा’ рдХो рддрдеा рдмाрдж рдоेँ рд╕рди 2001 рдоें ‘рдЖрд╢ा’ рдХो рднाрд░рдд рдХे рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдоंрдд्рд░ी рдЬॉрд░्рдЬ рдлेрд░рдиाрдирдбेрд╕ (1930-) рдХी рдУрд░ рд╕े рднेंрдЯ рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा । 
рд╕рди1951 рдоें рдЕрдорд░ीрдХा рдХे рд╕ंрдл्рд░ाрдирд╕िрд╕рдХो рд╢рд╣рд░ рдоें рдЬाрдкाрди рдХे рд╕ाрде рд╢ांрддि-рд╕ंрдзि рдкрд░  рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢ांрддि-рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдмुрд▓ाрдпा рдЧрдпा рдеा , рдЬाрдкाрди рдХे рд╕ाрде 47 рдкुрд░ाрдиे рд╢ुрдд्рд░рджेрд╢ों рдиे рдЗрд╕ рд╕ंрдзि рдкрд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХिрдП рдеे рдФрд░ рдЬाрдкाрди рдиे рдлिрд░ рд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рдеा , рд▓ेрдХिрди рднाрд░рдд рдЗрд╕ рд╢ांрддि-рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдоें рдЗрд╕ рд╕ंрдзि рдХे рдк्рд░рддि рдпрд╣ рдЕрд╕ंрддोрд╖ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдеा рдХि рдкрд╣рд▓ा, рдЗрд╕рдоें рдЪीрди рдХो рдЖрдоंрдд्рд░िрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा рдФрд░ рджूрд╕рд░ा, рдЗрд╕рдоें рдЬाрдкाрди рдоें рдЕрдорд░ीрдХी рдЕрдзिрдЧ्рд░рд╣рдг рд╕ेрдиा рдХा рд░рд╣ рдЬाрдиा рддрдп рд╣ुрдЖ рдеा । рд▓ेрдХिрди рдЕрдЧрд▓े рд╕ाрд▓ (рд╕рди 1952) рдЬाрдкाрди рдФрд░ рднाрд░рдд рдХे рдмीрдЪ рдЕрд▓рдЧ рд╕े рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рд╢ांрддि-рд╕ंрдзि рд╣ुрдИ рдеी । рднाрд░рдд рдиे рдЬाрдкाрди рд╕े рдХ्рд╖рддिрдкूрд░्рддि рдоाँрдЧрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдд्рдпाрдЧ рджिрдпा рдеा , рдпрд╣ рднाрд░рдд рдХी рдЙрджाрд░рддा рдХा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै । рдпрд╣ рджोрдиों рджेрд╢ों рдХे рд░ाрдЬрдирдпिрдХ рд╕ंрдмंрдз рдХी рд╢ुрд░ूрдЖрдд рдеी । 
рдЬाрдкाрди рдХे рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे рдкुрдирд░ुрдж्рдзाрд░ рдХे рд▓िрдП рд▓ौрд╣ рдЕрдпрд╕्рдХ рдХी рдмрд╣ुрдд рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ोрддी рдеी,рдкрд░ рдЬाрдкाрди рдоें рдпрд╣ рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा рд╣ै । рднाрд░рдд рдоें рд▓ौрд╣ рдЕрдпрд╕्рдХ рдХी рдмрд╣ुрддाрдпрдд рд╣ै ,рдкрд░ рдиिрд░्рдпाрдд рдкрд░  рдкाрдмंрджी рдеी । рдиेрд╣рд░ू рдЬी рдиे рдЕрдиेрдХ рд╡िрд░ोрдзों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЬाрдкाрди рдХो рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рджेрдХрд░ рд▓ौрд╣ рдЕрдпрд╕्рдХ рдХे рдиिрд░्рдпाрдд рдХी рдЕрдиुрдорддि рдк्рд░рджाрди рдХी рдеी । рдЗрд╕ी рд▓ौрд╣ рдЕрдпрд╕्рдХ рдХी рдЖрдкूрд░्рддि рдиे рдЬाрдкाрди рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдмрдб़ी рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ рдеी । рд╕рди 1956 рдоें рдЬाрдкाрди–рднाрд░рдд рд╡िрдоाрдирди рд╕рдордЭौрддा рдЬाрд░ी рд╣ुрдЖ । рд╕рди 1957 рдоें рдкंрдбिрдд рдЬрд╡ाрд╣рд░ рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рдиे рдЬाрдкाрди рдХा рджौрд░ा рдХिрдпा рдеा рдФрд░ рдЬाрдкाрди–рднाрд░рдд рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрдзि рд╣ुрдИ । рдпрд╣ рдЬाрдкाрди –рднाрд░рдд рд╕ंрдмंрдзों рдХे рд▓िрдП рдЪрд░рдо рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдХा рд╕рдордп рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै । рд╕рди 1958 рд╕े рдЬाрдкाрдиी рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдУ. рдбी. рдП. (Official Development Assistance) рджेрдиा рдФрд░ рд╕ाрде рд╕ाрде рдЬाрдкाрдиी рдоुрдж्рд░ा ‘рдпेрди’ рдХा рдЛрдг рджेрдиा рднी рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ рдеा рддрдеा рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕рдм рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЬिрд╕ рджेрд╢ рдХो рдЙрдзाрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╡рд╣ рднाрд░рдд рдеा [4]। рдФрд░ рд╕рди 1986 рдоें рднाрд░рдд рдЬाрдкाрди рд╕े рд╕рдм рд╕े рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рдоें рдпेрди рдХा рдЛрдг рд▓ेрдиेрд╡ाрд▓ा рджेрд╢ рдмрди рдЧрдпा рдеा рдФрд░ рдпрд╣ рд╕्рдеिрддि рдЕрднी рднी рдмрд░рдХрд░ाрд░ рд╣ै ।
рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рдЬाрдкाрди рдХा рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рддेрдЬी рд╕े рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдеा рдФрд░ рд╕рди 1968 рдоें рдЕрдорд░ीрдХा рдХे рдмाрдж рдпрд╣ рд╕рдХрд▓ рдШрд░ेрд▓ू рдЙрдд्рдкाрдж (рдЬी.рдбी.рдкी.) рдХे рдоाрдирдХों рдкрд░ рджुрдиिрдпा рдХा рджूрд╕рд░ा рдмрдб़ा рджेрд╢ рдмрдиा рдеा, рдпрд╣ рд╕्рдеिрддि рд╕рди 2010 рддрдХ рдмрдиी рд░рд╣ी । 1970 рд╡ 1980 рдХे рджрд╢рдХ рддрдХ рдЗрд╕ рд╡िрдХाрд╕ рдХो ‘рджुрдиिрдпा рдХा рдХрд░िрд╢्рдоा’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा । рдПрдХ рд╕рдордп, рдЪीрди , рднाрд░рдд рд╡ рдХोрд░िрдпा рдЖрджि рдПрд╢िрдпा рдХे рд╕ाрд░े рджेрд╢ों рдХे рдХुрд▓ рд╕рдХрд▓ рдШрд░ेрд▓ू рдЙрдд्рдкाрдж (рдЬी.рдбी.рдкी.) рдХा рдЖँрдХрдб़ा рдЬाрдкाрди рдХे рд╕рдХрд▓ рдШрд░ेрд▓ू рдЙрдд्рдкाрдж (рдЬी.рдбी.рдкी.) рдХा рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рддिрд╣ाрдИ рдоाрдд्рд░ рдеा । рдкूрд░े рд╡िрд╢्рд╡ рдХा 25 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╕рдХрд▓ рдШрд░ेрд▓ू рдЙрдд्рдкाрдж рдЕрдорд░ीрдХा рдХा рдеा рдФрд░ 14-15 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдЬाрдкाрди рдХा рдеा (рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि 17рд╡ीं -18 рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдоुрдЧрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рдЪीрди рдХे рд╢िрди (Quin) рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЬी.рдбी.рдкी. рдХा рдХुрд▓ рдпोрдЧ рдЙрд╕ рдЬрдоाрдиे рдХे рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рдЬी.рдбी.рдкी. рдХा 40 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╣ोрддा рдеा ।) рд▓ेрдХिрди рдЕрдм рд╕्рдеिрддि рдмрджрд▓ рдЧрдИ рд╣ै – рдЗрди рддीрдиों рдПрд╢िрдпाрдИ рджेрд╢ों рдХा рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рддेрдЬी рд╕े рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै । рдЗрд╕рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЬाрдкाрди рдХी рдЕрд░्рде-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕िрдХुрдб़ рд░рд╣ी рд╣ै ।
рдЙрдзрд░ рдЙрди рджिрдиों рднाрд░рдд рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЧрддि рдмрд╣ुрдд рдвीрд▓ी рдеी । рдЗрд╕рд▓िрдП “рд╢ीрдд рдпुрдж्рдз” рдХे рд╕рдордп рджोрдиों рджेрд╢ों рдХा рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╕ंрдмंрдз рднी рдвीрд▓ा рдкрдб़ рдЧрдпा рдеा , рднाрд░рдд рддрдЯрд╕्рде рджेрд╢ों рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рдеा, рдмрд▓्рдХि рд░ूрд╕ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЭुрдХा рд╣ुрдЖ рдеा , рдкрд░ рдЬाрдкाрди рдЕрдорд░ीрдХा рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рдпूрд░ोрдкीрдп рджेрд╢ों рдХे рд╕ाрде рдеा । рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЬाрдкाрдиी рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рдХा рднाрд░рдд рджौрд░ा рд╕рди 1964 (рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рдИрдХेрджा рд╣ाрдпाрддो (1899-1965)) рд╕े 1984(рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рдиाрдХाрд╕ोрдиे рдпाрд╕ुрд╣ीрд░ो (1918- )) рддрдХ рдмीрд╕ рд╕ाрд▓ рдоें рдПрдХ рдмाрд░ рднी рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдеा। рдЬाрдкाрдиी рдЙрдж्рдпोрдЧрдкрддि рднाрд░рдд рдХो рдиिрд╡ेрд╢ рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рдЦाрд╕ рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рдоाрдирддे рдеे , рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЬाрдкाрдиी рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдФрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧрдкрддिрдпों рдХे рд▓िрдП рднाрд░рдд рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджрдХ्рд╖िрдг-рдкूрд░्рд╡ी рдПрд╢िрдпा рдХे рдЕрди्рдп рджेрд╢ों рдпा рдЕрд░рдм рджेрд╢ों рд╕े рднी рдХрдо рдеा । рд╡े рд╕рдоाрдЬрд╡ाрджी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рд▓ाрдЗрд╕ेрди्рд╕ рд░ाрдЬ рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдирд╣ीं рдеे। рд╡े рдЙрджाрд░ рдЕрд░्рде рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рдЖрдкрд╕ी рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рдХो рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдоाрдирддे рдеे । 
рд╕рди 1989 рдоेँ рд╕рдо्рд░ाрдЯ рд╣िрд░ोрд╣िрддो рдХा рдиिрдзрди рд╣ुрдЖ рдеा рддो рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рддीрди рджिрди рдХा рдФрдкрдЪाрд░िрдХ ‘рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢ोрдХ’ рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдеा । рджूрд╕рд░े рджेрд╢ рдХे рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдХी рдоृрдд्рдпु рдкрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╢ोрдХ рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рдиा рдЕрднूрддрдкूрд░्рд╡ рдШрдЯрдиा рдеी । рдпрд╣ рднाрд░рдд рдХी рдЬाрдкाрди рдХे рдк्рд░рддि рдЧрд╣рд░ी рд╕рдж्рднाрд╡рдиा рдХा рдж्рдпोрддрдХ рдеा । 
рдЬрдм рд╕рди 1991 рдоें рд╕ोрд╡िрдПрдд рд╕ंрдШ рдХा рд╡िрдШрдЯрди рд╣ो рдЧрдпा рдеा рдФрд░ рдЦाрдб़ी рдпुрдж्рдз рдЫिрдб़ рдЬाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рднाрд░рдд рдЕрднूрддрдкूрд░्рд╡ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрдХрдЯ рдоें рдкрдб़ рдЧрдпा рдеा । рд╡рд╣ाँ рдоुрдж्рд░ा рд╕्рдлीрддि рдХी рджрд░ 20 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╣ो рдЧрдИ рдеी рдФрд░ рдХेрд╡рд▓ рджो рд╣рдлрддे рдХा рддेрд▓ рдЦрд░ीрдж рд╕рдХрдиे рд▓ाрдпрдХ рд╡िрджेрд╢ी рдоुрдж्рд░ा рд░рд╣ рдЧрдИ рдеी । рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдоुрдж्рд░ा рдХोрд╖ (IMF) рд╕े рдзрдирд░ाрд╢ि рдЙрдзाрд░ рд▓ेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрд░्рде -рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे ‘рдЙрджाрд░ीрдХрд░рдг’ рдХे рд╕िрд╡ा рдФрд░ рдХोрдИ рдЙрдкाрдп рдирд╣ीं рдмрдЪा рдеा। рддрдм рдЬाрдкाрди рдиे рджोрд╕्рддी рдХा рд╣ाрде рдмрдв़ाрдХрд░ рднाрд░рдд рдХो рд╕рдм рд╕े рдЕрдзिрдХ рдзрдирд░ाрд╢ि рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕рд╣ाрдпрддा рджी рдеी । рддрдм рднाрд░рдд рдХे рд╡िрдд्рддрдоंрдд्рд░ी рдбाрдХ्рдЯрд░ рдордирдоोрд╣рди рд╕िंрд╣ (1932- ) рдеे । рд╡े рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рдмрдирдиे рдХे рдмाрдж рднी рдк्рд░ाрдп: рдЬाрдкाрдиी рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдк्рд░рддि рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЖрднाрд░ рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рддे рдеे । рдЙрджाрд░ीрдХрд░рдг рдХे рдмाрдж рднाрд░рдд рдХा рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рддेрдЬी рд╕े рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдеा , рд╡िрд╢ेрд╖рддрдпा рд╕ूрдЪрдиा рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧी рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЕрдорд░ीрдХा рдХे рдмाрдж рд╕рдм рд╕े рдЕрдЧ्рд░рдгी рджेрд╢ рдХे рд░ूрдк рдоें рднाрд░рдд рджुрдиिрдпा рднрд░ рдоें рдоाрдиा рдЬाрдиे рд▓рдЧा рдеा। рдЕрдм рдЖрдо рдЬाрдкाрдиिрдпों рдХे рд▓िрдП рднाрд░рдд рдХी рдЫрд╡ि (image) рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рд╕े ‘рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ’ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЪुрдХी рд╣ै । рдЕрдм рдиिрд╡ेрд╢ рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рд╕рдорд╕्рдпा рдпा рдмाрдзा рдирд╣ीं рд╣ै । рджेрд░ рдЖрдпрдж рджुрд░рд╕्рдд рдЖрдпрдж । рдЪीрди ,рдХोрд░िрдпा рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдХाрдлी рджेрд░ рдХे рдмाрдж рдЬाрдкाрди рдиे рднाрд░рдд рдоें рдиिрд╡ेрд╢ рдХрд░рдиा рдЖрд░ंрдн рдХिрдпा । рд╕िрд░्рдл ‘рд╕ुрдЬ़ुрдХी’ рдХंрдкрдиी рдЕрдкрд╡ाрдж рдеी рдЬिрд╕рдиे рд╕рди 1982 рдоें рднाрд░рдд рдоें рдоाрд░ुрддि рдХे рд╕ाрде рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдЙрдкрдХ्рд░рдо (joint venture) рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХिрдпा рдеा рдФрд░ рдЖрдЬ рддрдХ рднाрд░рдд рдоें рдХाрд░ों рдХी рдмिрдХ्рд░ी рдХी рдХुрд▓ рдоाрдд्рд░ा рдХा рд▓рдЧрднрдЧ 40 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╣िрд╕्рд╕ा ‘рдоाрд░ुрддि рд╕ुрдЬ़ुрдХी’ рдХा рд╣ै । рдЗрд╕ рд╕рдлрд▓рддा рдХा рд╢्рд░ेрдп рд╕ुрдЬ़ुрдХी рдХे рдк्рд░ेрдЬ़ीрдбेрди्рдЯ рд╢्рд░ी рд╕ुрдЬ़ुрдХी рдУрд╕ाрдоु (1930- ) рдХी рджूрд░рджрд░्рд╢िрддा рдХो рджिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП । рд▓ेрдХिрди рдЯी. рд╡ी., рдХूрд▓рд░ , рд░ेрдл्рд░िрдЬрд░ेрдЯрд░ , рд╡ॉрд╢िंрдЧ рдорд╢ीрди рдЖрджि рдШрд░ों рдоें рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╡िрдж्рдпुрддрдЪाрд▓िрдд рдЙрдкрдХрд░рдгों рдХे рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЬाрдкाрди рдХोрд░िрдпा рдХे рдкीрдЫे рд░рд╣ рдЧрдпा । рдЗрд╕рдХी рд╡рдЬрд╣ рдпрд╣ рдеी рдХि рдЬрдм рднाрд░рдд рдиे рдЙрджाрд░ीрдХрд░рдг рдХिрдпा рдеा рддрдм рдЬाрдкाрди рдХी рдЕрд░्рде-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдмुрд▓рдмुрд▓ा(рдмрдмрд▓) рдлрдЯ рдЧрдпा рдеा ,рдпाрдиि рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд░ुрдХाрд╡рдЯ рдЖ рдЧрдИ рдеी । рдЬाрдкाрди рдХी рд╡िрджेрд╢ों рдоें рдиिрд╡ेрд╢ рдХрд░рдиे рдХी рдЕрдзिрдХ рддाрдХрдд рдирд╣ीं рдеी рдФрд░ рддрдм рдЬाрдкाрдиी рдЙрдж्рдпोрдЧрдкрддिрдпों рдХी рдиिрдЧाрд╣ рдХेрд╡рд▓ рдЪीрди рдХे рдмाрдЬ़ाрд░ рдкрд░ рдеी ।
рдЦैрд░, 1990 рдХे рджрд╢рдХ рдоें рдЬाрдкाрди рдФрд░ рднाрд░рдд рдХे рдмीрдЪ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╕ंрдмंрдз рдмрд╣ुрдд рдШрдиिрд╖्рда рд╣ो рд░рд╣े рдеे , рдпрдж्рдпрдкि рднाрд░рдд рдЬाрдкाрди рджोрдиों рджेрд╢ों рдХे рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░िрдпों рдХा рдЖрдкрд╕ीрджौрд░ा рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдПрдХ рдмाрд░ (рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рдХाрдЗрдлू рддोрд╢िрдХी (1931- ) рдХा рднाрд░рдд рджौрд░ा -1990, рдФрд░ рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рдирд░рд╕िंрд╣ рд░ाрд╡ (1921-2004) рдХा рдЬाрдкाрди рджौрд░ा -1992) рд╣ुрдЖ рдеा, рдХिрди्рддु рд╕рди 1998 рдоें рднाрд░рдд рдж्рд╡ाрд░ा рдкोрдЦрд░рдг рдоें рдХिрдП рдЧрдП рдкрд░рдоाрдгु-рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рдиे рджोрдиों рджेрд╢ों рдХे рдмीрдЪ рдЕрд╕рд▓ рдоें рдкрд░рдоाрдгु рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХा рдоाрдорд▓ा рдмрд╣ुрдд рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд╣ै । рдЬाрдкाрди рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдкрд░рдоाрдгु рдмрдо рд╕े рдкीрдб़िрдд рдПрдХрдоाрдд्рд░ рджेрд╢ рд╣ै рдФрд░ рд╣िрд░ोрд╢िрдоा рд╡ рдиाрдЧाрд╕ाрдХी рд╢рд╣рд░ों рдХे рдиिрд╡ाрд╕िрдпों рдиे рд╣ी рдЗрд╕ рдХी рдиृрд╢ंрд╕рддा рдХा рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдпा рдеा । рдЗрд╕рд▓िрдП рдЬाрдкाрдиिрдпों рдХो рдкрд░рдоाрдгु рдЕрд╕्рдд्рд░ рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЖрд╡ाрдЬ़ рдЙрдаाрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдЙрдирдХा рдиैрддिрдХ рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдп рднी рд╣ै । рд▓ेрдХिрди рдЬाрдкाрди рдХे рдЗрд╕ рдЕрдзिрдХाрд░ рдФрд░ рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдп рдХे рдмोрдз рдоें рдПрдХ рджुрд░्рдмрд▓рддा рдпा рдЕंрддрд░्рд╡िрд░ोрдз рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЬाрдкाрди рдЬिрд╕ рдкрд░рдоाрдгु рд╢рдХ्рддि рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рддा рд╣ै рдЙрд╕ी рдХी рдЫрдд्рд░-рдЫाрдпा (рдпाрдиि рдЕрдорд░ीрдХा рдХी рдкрд░рдоाрдгु рд╢рдХ्рддि ) рдоें рд░рд╣рддा рд╣ै । рд▓ेрдХिрди рднाрд░рдд рдХिрд╕ी рджूрд╕рд░े рджेрд╢ рдХी рдкрд░рдоाрдгु рд╢рдХ्рддि рдХी рдЫрдд्рд░-рдЫाрдпा рдоें рдирд╣ीं рд╣ै ।
рднाрд░рдд рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдкрд░ рдЦрдб़ा рджेрд╢ рд╣ै । рднाрд░рдд рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдкрд░рдоाрдгु рд╣рдеिрдпाрд░ों рдкрд░ рдк्рд░рддिрдмंрдз рд▓рдЧाрдиा рд╣ै рддो рдкाँрдЪ рдк्рд░рдоुрдЦ рдкрд░рдоाрдгु рд╢рдХ्рддि рд╕ंрдкрди्рди рдмрдб़े рджेрд╢ों рдХो рднी рдкрд░рдоाрдгु рдиिрд░рд╕्рдд्рд░ीрдХрд░рдг рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП –рдпрд╣ рдмिрд▓рдХुрд▓ рди्рдпाрдпрд╕ंрдЧрдд рд╣ै, рдЗрд╕ ‘рд╕िрдж्рдзाрди्рдд’ рдХो рдХोрдИ рдирдХाрд░ рдирд╣ीं рд╕рдХрддा । рдкрд░ рдпрд╣ рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЕрднी рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै ,рд╕ो рдпрдеाрд░्рде рд╕рдоाрдзाрди рдХे рд▓िрдП рджुрдиिрдпा рдХे 190 рд╕े рдЬ्рдпाрджा рджेрд╢ рдкрд░рдоाрдгु рдЕрдк्рд░рд╕ाрд░ рд╕ंрдзि рдкрд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХрд░ рдЪुрдХे рд╣ैं , рдлिрд░ рднाрд░рдд рдЗрд╕ рд╡िрдХрд▓्рдк (рдпрдеाрд░्рде рд╕рдоाрдзाрди) рдпाрдиि ‘рд╕ेрдХंрдб рдмेрд╕्рдЯ’ (second best) рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХ्рдпों рдирд╣ीं рдХрд░рддा ? рдХ्рдпा рднाрд░рдд рдоेँ ‘рд╕ेрдХंрдб рдмेрд╕्рдЯ’ рдХे рдмाрд░े рдоेँ рд╕ोрдЪрдиे рдХी рдЧुंрдЬाрдЗрд╢ рдирд╣ीं рд╣ै ? рднाрд░рдд рдХे рдЕрдкрдиे рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдкрд░ рдЕрдб़े рд░рд╣рдиे рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХो рдмрд╣ाрдиा рдоिрд▓ рдЧрдпा рдФрд░ рдкाрдХिрд╕्рддाрди рднी рдкрд░рдоाрдгु рдмрдордзाрд░ी рджेрд╢ рдмрди рдЧрдпा । рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдЙрдд्рддрд░ рдХोрд░िрдпा , рдИрд░ाрди рдЖрджि рджेрд╢ों рдХो рдкрд░рдоाрдгु рдЕрд╕्рдд्рд░ рд░рдЦрдиे рд╕े рдордиा рдХैрд╕े рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै ? рд╣ाँ, рдпрд╣ рд╕рдЪ рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рдиे рдХрднी рдкрд░рдоाрдгु рдЕрд╕्рдд्рд░ рдХी рддрдХрдиीрдХी рдХी рд╕ूрдЪрдиा рдХिрд╕ी рджूрд╕рд░े рджेрд╢ рдХो рдирд╣ीं рджी рд╣ै । рднाрд░рдд рдиे рдпрд╣ рднी рдШोрд╖рдгा рдХी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдкрд░рдоाрдгु рдЕрд╕्рдд्рд░ рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдЕрдкрдиी рдУрд░ рд╕े рдкрд╣рд▓े рдирд╣ीं рдХрд░ेрдЧा рдФрд░ рдЧैрд░ рдкрд░рдоाрдгु рд╢рд╕्рдд्рд░рдзाрд░ी рджेрд╢ рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдХрднी рдЗрд╕рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдирд╣ीं рдХрд░ेрдЧा । рдЗрд╕ рдоाрдорд▓े рдоें рднाрд░рдд рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рджेрд╢ рд╣ै । рдпрд╣ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै рдХि рдЬिрд╕ рджिрди рд╣िрд░ोрд╢िрдоा рдкрд░ рдкрд░рдоाрдгु рдмрдо рдЧिрд░ाрдпा рдЧрдпा рдеा рдЙрд╕ 6 рдЕрдЧрд╕्рдд рдХो рд╣рд░ рд╕ाрд▓ рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕рдж рдЙрд╕ рдиृрд╢ंрд╕рддा рдХे рдкीрдб़िрддों рдХे рд▓िрдП рдоूрдХ рд╢्рд░рдж्рдзांрдЬрд▓ि рдЕрд░्рдкिрдд рдХрд░рддी рд╣ै । рдРрд╕े рджुрдиिрдпा рдоें рдХेрд╡рд▓ рджो рд╣ी рджेрд╢ , рднाрд░рдд рдФрд░ рднूрдЯाрди рд╣ैं ।рд▓ेрдХिрди рд╣рд░ेрдХ рднाрд░рддीрдп рд╕े рдпрд╣ рдоाрд╕ूрдо рд╕рд╡ाрд▓ рдкूрдЫा рдЬाрдП рддो рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдЬрд╡ाрдм рдоिрд▓ेрдЧा рдХि рдпрджि рджेрд╢ рдкिрддा рдФрд░ рдЕрд╣िंрд╕ा рдХे рдЬрдирдХ рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧाँрдзी рдЬी рдЬीрд╡िрдд рд╣ोрддे рддो рдХ्рдпा рд╡े рдкрд░рдоाрдгु рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХрд░рдиे рджेрддे ?
рднाрд░рдд рдХे рд╕ाрде рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕ंрдмंрдз рдлिрд░ рд╕े рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдкрд╣рд▓ рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдЕрдорд░ीрдХा рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдмिрд▓ рдХ्рд▓िंрдЯрди (1955-) рдиे рдоाрд░्рдЪ 2000 рдоें рдХी рдеी । рдЗрд╕рдХे рдеोрдб़े рд╕рдордп рдмाрдж рдЬाрдкाрди рдХे рдк्рд░ाрдзाрди рдоंрдд्рд░ी рдоोрд░ि рдпोрд╢िрд░ो (1938-) рдиे рднी рдЕрдЧрд╕्рдд 2000 рдоें рднाрд░рдд рдЖрдХрд░ рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рдЕрдЯрд▓ рдмिрд╣ाрд░ी рд╡ाрдЬрдкेрдпी (1924- ) рдХे рд╕ाрде рд╡ाрд░्рдд्рддा рдХी рдеी рдФрд░ рджोрдиों рджेрд╢ों рдХे рдмीрдЪ ‘рдЧ्рд▓ोрдмрд▓ рдкाрд░्рдЯрдирд░рд╢िрдк’ (Global Partnership) рдХी рдШोрд╖рдгा рдХी рдеी। рд╢्рд░ी рдоोрд░ी рдиे рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ ‘рднाрд░рдд рдХा рд╕िрд▓िрдХों рд╡ैрд▓ि’ (Silicon Valley) рдХрд╣рд▓ाрдиे рд╡ाрд▓े рдмेंрдЧрд▓ूрд░ु рдХा рджौрд░ा рдХिрдпा рдеा । рдЕрдЧрд▓े рд╡рд░्рд╖ рд╕рди 2001 рдоें рд╢्рд░ी рдЕрдЯрд▓ рдмिрд╣ाрд░ी рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХा рдЬाрдкाрди рджौрд░ा рддрдп рдеा, рд▓ेрдХिрди рдЧुрдЬрд░ाрдд рдоें рдЖрдП рдмрдб़े рднूрдХंрдк рдХे рдХाрд░рдг рдЙрд╕े рд╕्рдердЧिрдд рдХрд░рдиा рдкрдб़ा । рднूрдХंрдк рдкीрдб़िрддों рдХे рд▓िрдП рдЬाрдкाрди рдХे рд╕рд░рдХाрд░ी рдФрд░ рдЧैрд░рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕ंрдЧрдардиों рдиे рдмрд╣ुрдд рд░ाрд╣рдд рд╕ाрдордЧ्рд░ी рднेрдЬी рдеी । 
рдЬрдм рддрдХ рджिрд╕ंрдмрд░ рдоें рдЕрдЯрд▓ рдмिрд╣ाрд░ी рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдЬाрдкाрди рдкрдзाрд░े рддрдм рддрдХ рдЬाрдкाрди рдХा рднाрд░рдд рдХे рд▓िрдП рдУ. рдбी. рдП. рдлिрд░ рд╕े рд╢ुрд░ू рдХिрдпा рдЬा рдЪुрдХा рдеा । рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдиे ‘рд▓ुрдХ рдИрд╕्рдЯ’ (Look East) рдХी рдиीрддि рдЕрдкрдиाрдИ рдеी, рдФрд░ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╕ंрдШ рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдкрд░िрд╖рдж рдХी рд╕рджрд╕्рдпрддा рдХी рд╕ांрдЭी рдЪाрд╣ рдХे рд▓िрдП рднी рджोрдиों рджेрд╢ рдФрд░ рднी рдирдЬрджीрдХ рдЖ рдЧрдП । рдЕрдм рддो рджोрдиों рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░िрдпों рдХे рдЖрдкрд╕ी рджौрд░े рдЕрдХрд╕рд░ рд╣ोрдиे рд▓рдЧे рдеे । рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╕рдоाрд░ोрд╣ рдУрд╕ाрдХा рдХे рдкाँрдЪ рд╕िрддाрд░े рд╣ोрдЯрд▓ рдоें рдЬрдм рд╣ुрдЖ рдеा рддो рдУрд╕ाрдХा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд╣िрди्рджी рдХे рдЗрдЪ्рдЫुрдХ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдиे рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдХे рд╕ाрдордиे рд▓рдШु рд╣िрди्рджी рдиाрдЯрдХ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдХे рдЙрдирдХा рджिрд▓ рдЬीрдд рд▓िрдпा рдеा । рдпрд╣ рджोрдиों рджेрд╢ों рдХे рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рдеा । 
рд╕рди 2009 рдоें рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рд╣ाрддोрдпाрдоा рдпूрдХिрдУ (1947 -) рдиे рднाрд░рдд рдХा рджौрд░ा рдХिрдпा рдеा । рд╕рди 2010 рдоें рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рдбाрдХ्рдЯрд░ рдордирдоोрд╣рди рд╕िंрд╣ рдиे рдЬाрдкाрди рдХा рджौрд░ा рдХिрдпा рдеा । рд╕рди 2011 рдоें рдкूрд░्рд╡ी рдЬाрдкाрди рдоें рдорд╣ा рд╡िрдиाрд╢рдХाрд░ी рднूрдХंрдк рдЖрдХ्рд░рдордг рд╣ुрдЖ рдеा । рдЕрднूрддрдкूрд░्рд╡ рдд्рд╕ुрдиाрдоी рдХे рдЖрдХ्рд░рдордг рддрдеा рдкрд░рдоाрдгु рд╡िрдж्рдпुрдд рдЧृрд╣ рд╕े рдиाрднिрдХीрдп рдХिрд░рдгों рдХे рдиिрдХрд▓рдиे рд╕े рд▓рдЧрднрдЧ 15 рд╣рдЬ़ाрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ुрдИ рдФрд░ 2.5 рд╣рдЬ़ाрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рд▓ाрдкрддा рд╣ो рдЧрдП । рднाрд░рдд рдоें рднी рд▓ोрдЧों рдиे рдЯी рд╡ी рдоें рдпрд╣ी ‘рдоौрдд рдХा рддांрдбрд╡’ рджेрдЦा рдеा । рддрдм рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдиे 46 рд╕рджрд╕्рдпीрдп рдРрд╕े рдмрдЪाрд╡ рджрд▓ рдХो рдкूрд░्рд╡ी рдЬाрдкाрди рдХे рдЖрдкрджाрдЧ्рд░рд╕्рдд рдЗрд▓ाрдХे рдоें рднेрдЬा рдеा рдЬो рдЬрд▓, рдЦाрдж्рдп, рдФрд╖рдзि рдФрд░ рдСрдХ्рд╕ीрдЬрди рдЯैंрдХ рдЖрджि рдЬीрд╡рди-рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХे рд▓िрдП рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣рд░ рдЪीрдЬ़ рд╕े рд▓ैрд╕ рдеा । рдФрд░ рд╡рд╣ рджрд▓ рдПрдХ рд╢рд╡ рдХो рдиिрдХाрд▓рдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд╣ुрдЖ рдеा । рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рдордирдоोрд╣рди рд╕िंрд╣ рдиे рд╕ंрд╕рдж рдоें рдпрд╣ рдШोрд╖рдгा рдХी рдеी рдХि “рднाрд░рдд рдЬाрдкाрди рдХे рдУ рдбी рдП рдХा рд╕рдм рд╕े рдмрдб़ा рд╣िрддाрдзिрдХाрд░ी рд╣ै । рдЕрдм рд╣рдоाрд░ा рдоिрдд्рд░ рджेрд╢ рдЬाрдкाрди рдорд╣ा рднूрдХंрдк, рднीрд╖рдг  рдд्рд╕ुрдиाрдоी рддрдеा рдлुрдХुрд╢िрдоा рдкрд░рдоाрдгु рд╡िрдж्рдпुрдд рдЧृрд╣ рдХी рджुрд░्рдШрдЯрдиा рдХे рдХाрд░рдг рдмрдб़े рд╕ंрдХрдЯ рдоें рд╣ै । рдЕрднी рд╡рд╣ рд╕рдордп рд╣ै рдЬрдм рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рдЬाрдкाрди рдХे рдк्рд░рддि рд╣ाрд░्рджिрдХ рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рдиी рдЪाрд╣िрдП ।“ рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рд╢्рд░ी рдордирдоोрд╣рди рд╕िंрд╣ рдХी рдЗрд╕ рдШोрд╖рдгा рдиे рд▓рдЧрднрдЧ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЬाрдкाрдиी рдХे рджिрд▓ рдХो рдЫू рд▓िрдпा рдеा। । рдХोрдмे рдХे рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рднाрд░рддीрдпों рдиे рдкीрдб़िрддों рдХे рд▓िрдП рдмрдб़ा рдЪрди्рджा рдЗрдХрдЯ्рдаा рдХрд░рдХे рднेрдЬा рдеा । рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рд╣рдЬ़ाрд░ рд▓ोрдЧों рдХा рдЫोрдЯा рд╕рдоुрджाрдп рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЙрди рд▓ोрдЧों рдиे рд▓рдЧрднрдЧ 2 рдХрд░ोрдб़ рдпेрди (рдпाрдиि 1 рдХрд░ोрдб़ рд░ुрдкрдпा ) рдХी рдзрдирд░ाрд╢ि рдЗрдХрдЯ्рдаा рдХी рдеी । рдпрд╣ рдЖंрдХрдб़ा рдмрддाрддा рд╣ै рдХि рджूрдз рдкीрддे рдмрдЪ्рдЪे рдФрд░ рдХाрдо рдирд╣ीं рдХрд░рдиेрд╡ाрд▓े рд╡ृрдж्рдз рд▓ोрдЧों рдХो рдоिрд▓ाрдХрд░ рдФрд╕рдд рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рднाрд░рддीрдп рдиे 10 рд╣рдЬ़ाрд░ рд░ुрдкрдпे рджिрдП рдеे ! рдпрд╣ рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ी рд░рдХрдо рд╣ै। рдпрд╣ рд╢ाрдпрдж рдЬाрдкाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЧुрдЬрд░ाрдд рдХे рднूрдХंрдк рдкीрдб़िрддों рдХे рд▓िрдП рд╕рд╣ाрдпрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рдк्рд░рдХрдЯ рдХी рдЧрдИ рджोрд╕्рддी рдХा рдк्рд░рддिрджाрди рдеा ।
рдЗрд╕ी рд╕ाрд▓ рдЕрдЧрд╕्рдд 1 рдХो рджोрдиों рджेрд╢ों рдХे рдмीрдЪ ‘рдХрдо्рдк्рд░िрд╣ैंрд╕िрд╡ рдПрдХोрдиोрдоिрдХ рдкाрд░्рдЯрдирд░्рд╢िрдк  рдЕрдЧ्рд░ीрдоेंрдЯ’ (Comprehensive Economic Partnership Agreement - CEPA) рдиाрдордХ рд╕рдордЭौрддा рд╣ुрдЖ рдЬिрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдЧрд▓े рджрд╕ рд╕ाрд▓ рдоें рднाрд░рдд рдЬाрдкाрди рд╕े рдЖрдпाрдд рдоाрд▓ों рдоें рд╕े 90 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдоाрд▓ों рдХो рдиिрд╢ुрд▓्рдХ рдХрд░ेрдЧा рдФрд░ рдЬाрдкाрди рднाрд░рдд рд╕े рдиिрд░्рдпाрдд 97 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдоाрд▓ों рдкрд░ рдХोрдИ рд╢ुрд▓्рдХ рдирд╣ीं рд▓рдЧाрдПрдЧा । рдЗрд╕ी рд╕ाрд▓ рджिрд╕ंрдмрд░ рдоें рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рдиोрджा рдпोрд╢िрд╣िрдХो (1957-) рдиे рднाрд░рдд рдХा рджौрд░ा рдХिрдпा рдеा। 

4. рдЙрдЬ्рдЬ्рд╡рд▓ рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рдУрд░
рд╕рди 2014 рдЕрдЧрд╕्рдд –рд╕िрддंрдмрд░ рдоें рднाрд░рдд рдХे рдирдП рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рд╢्рд░ी рдирд░ेंрдж्рд░ рдоोрджी (1950- )  рдиे рдЕрдкрдиे рд╡िрджेрд╢ рджौрд░े рдоें рд╡िрдХрд╕िрддрджेрд╢ों рдоें рд╕рдм рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЬाрдкाрди рдХो рдЪुрдиा । рд╡े рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЧुрд░ु рд╢्рд░ी рдЕрдЯрд▓ рдмिрд╣ाрд░ी рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдХी рддрд░рд╣ рддोрдХ्рдпो рд╕े рдкрд╣рд▓े рдУрд╕ाрдХा рдкрд╣ुंрдЪे , рд▓ेрдХिрди рдУрд╕ाрдХा рд╢рд╣рд░ рдоें рди рдЖрдХрд░ рд╣рдЬ़ाрд░ рд╡рд░्рд╖ рддрдХ рдЗрд╕ рджेрд╢ рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рд░рд╣े рдХ्рдпोрддो рд╢рд╣рд░ рд╕ीрдзे рдкрд╣ुंрдЪे рдФрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡рд╣ाँ рдХे рдПрдХ рдмौрдж्рдз рдоंрджिрд░ рдХा рджौрд░ा рдХрд░ рд╡рд╣ाँ рдкूрдЬा рднी рдХी । рдЬाрдкाрдиी рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рд╢्рд░ी рдЖрдмे рдиे рддोрдХ्рдпो рд╕े рдХ्рдпोрддो рдЙрдирдХे рд╕्рд╡ाрдЧрдд рдХे рд▓िрдП рдЖрдП рдеे – рдХिрд╕ी рднी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЕрддिрдеि рдХे рд╕्рд╡ाрдЧрдд рдХे рд▓िрдП рдЬाрдкाрдиी рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рдХा рд░ाрдЬрдзाрдиी рд╕े рджूрд░ рджूрд╕рд░े рд╢рд╣рд░ рдоें рдЖрдиा рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рд╣ुрдЖ рдеा। рджोрдиों рдиेрддाрдУं рдоें рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХी рдШрдиिрд╖्рдарддा рдХो рд╕्рд╡ाрдЧрддрд╢ीрд▓рддा рдХे рдЗрд╕ рдк्рд░рддिрдоाрди рд╕े рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдЕрд╡рд╕рд░ рдкрд░ рдХ्рдпोрддो рдФрд░ рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी рд╢рд╣рд░ рдХे рдмीрдЪ рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдХा рд╕рдордЭौрддा рд╣ुрдЖ । рдоोрджी рдЬी рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी рдХो рдХ्рдпोрддो рдХी рддрд░рд╣ рд╕्рдоाрд░्рдЯ рд╕िрдЯी рдмрдиाрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं । рджोрдиों рд╢рд╣рд░ рдЕрдкрдиे рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд░ाрдЬрдзाрдиी рд╣ैं, рдФрд░ рджोрдиों рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдоंрджिрд░ों рдХी рдмрд╣ुрддाрдпрдд рд╣ै। 
рдоोрджी рдЬी рдиे рдЬाрдкाрди рдоें рдЗрди рдкंрдХ्рддिрдпों рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдХा рдоाрди рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рд╣िрди्рджी рдоें рд╣ी рднाрд╖рдг рджिрдпा । рдЬाрдкाрди рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рднाрд╖рдг рджेрдиे рдкрд░ рднी рджुрднाрд╖िрдпे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдкрдб़рддी рд╣ै, рдлिрд░ рдХ्рдпों рди рд╕ीрдзे рд╣िрди्рджी рд╕े рдЬाрдкाрдиी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдпा рдЬाрдП ? рдЕрд╕рд▓ рдоें рд╡िрджेрд╢ों рдоें рд╣िрди्рджी рдоें рд╣ी рдмोрд▓рдиे рдХा рд╕िрд▓рд╕िрд▓ा рдЙрдирдХी рдиेрдкाрд▓ рдпाрдд्рд░ा рд╕े рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ рдеा рдФрд░ рдЕрдорд░ीрдХा рдФрд░ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЕрдорд░ीрдХा рддрдХ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕े рдЬाрд░ी рд░рдЦा । рдпрд╣ рднрд▓े рд╣ी рдЖрдо рд▓ोрдЧों рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рдЦाрд╕ рдмाрдд рди рд╣ो , рд▓ेрдХिрди рд╣िрди्рджी рдХे рдк्рд░рдЪाрд░ рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдШрдЯрдиा рдеी । рдЕрд╡рд╢्рдп рдРрд╕ा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдЬी рдиे рднी рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдеा ,рдкрд░ рджुрдиिрдпा рдХी рднाрд░рдд рдкрд░ рдЙрд╕ рдЬрдоाрдиे рдХी рдирдЬ़рд░ рдФрд░ рдЖрдЬрдХрд▓ рдХी рдирдЬ़рд░ рдоें рдмрд╣ुрдд рдлрд░्рдХ рд╣ै ! 
рд╢्рд░ी рдЖрдмे рдФрд░ рд╢्рд░ी рдоोрджी рдХे рдмीрдЪ рдХे рд╡ाрд░्рдд्рддा рдХे рдХрдИ рд╕ुрдкрд░िрдгाрдо рд╣ुрдП рд╣ैं [5]। рдЙрдирдоें рджो рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмाрддें рдпे рд╣ैं (1) рджोрдиों рджेрд╢ों рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХो ‘рд╕्рдЯ्рд░ेрдЯेрдЬिрдХ рдФрд░ рдЧ्рд▓ोрдмрд▓ рдкाрд░्рдЯрдирд░्рд╢िрдк’ рд╕े ‘рд╕्рдкेрд╢рд▓ рд╕्рдЯ्рд░ेрдЯेрдЬिрдХ рдФрд░ рдЧ्рд▓ोрдмрд▓ рдкाрд░्рдЯрдирд░्рд╢िрдк’ (Special Strategic and Global Partnership )рддрдХ рдКंрдЪा рдЙрдаाрдпा рдЧрдпा рд╣ै । (2) рдЕрдм рдУ.рдбी.рдП. рдоिрд▓ाрдХрд░ рдЬाрдкाрди рднाрд░рдд рдоें рд▓рдЧрднрдЧ рдкैंрддीрд╕ рдЦрд░рдм рдпेрди(рдпाрдиि рд▓рдЧрднрдЧ рдЕрдаाрд░рд╣ рдЦрд░рдм рд░ुрдкрдпे ) рдХा рдиिрд╡ेрд╢ рдХрд░ेрдЧा । 2015 рджिрд╕ंрдмрд░ рдоें рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░ी рдЖрдмे рдХे рднाрд░рдд рджौрд░े рдиे рджोрдиों рджेрд╢ों рдХे рд╕ंрдмंрдзों рдХो рдФрд░ рднी рдШрдиिрд╖्рдарддा рдк्рд░рджाрди рдХी рд╣ै । рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдкрдд्рд░рдХाрд░ рдбाрдХ्рдЯрд░ рд╡ेрдж рдк्рд░рддाрдк рд╡ैрджिрдХ (1944- ) рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ “рдЬाрдкाрди рдХे рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рд╢िंрдЬ़ो рдЖрдмे рдХी рднाрд░рдд-рдпाрдд्рд░ा рдЕрди्рдп рд╡िрджेрд╢ी рдоेрд╣рдоाрдиों рдХी рдпाрдд्рд░ाрдУं рдХे рдоुрдХ़ाрдмрд▓े рдЬ्рдпाрджा рд╕ाрд░्рдердХ рдоाрд▓ूрдо рдкрдб़ рд░рд╣ी рд╣ै । рд╡ैрд╕े, рдПрд╢िрдпा рдоें рднाрд░рдд рдФрд░ рдЬाрдкाрди рдХी рджोрд╕्рддी рдмिрд▓्рдХुрд▓ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдоाрдиी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП, рдХ्рдпोंрдХि рдЖрдЪाрд░्рдп рдЪाрдгрдХ्рдп рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдкрдб़ोрд╕ी рдХा рдкрдб़ोрд╕ी рдмेрд╣рддрд░ рджोрд╕्рдд рд╣ोрддा рд╣ै ।“(рд▓ेрдЦ, рдШрдиिрд╖्рдарддा рдмрдв़े рд▓ेрдХिрди рдардЧाрдЗрдП рдордд ,14 рджिрд╕ंрдмрд░ 2015- рд╕े ) । рджो рдк्рд░рдзाрди рдоंрдд्рд░िрдпों рдиे рд╡ाрд░्рдд्рддाрд▓ाрдк рдХे рдмाрдж ‘рдЬाрдкाрди –рднाрд░рдд рд╡िрдЬрди 2025 рд╕्рдкेрд╢рд▓ рд╕्рдЯ्рд░ेрдЯेрдЬिрдХ рдФрд░ рдЧ्рд▓ोрдмрд▓ рдкाрд░्рдЯрдирд░्рд╢िрдк : рдЗंрдбिрдпрди рдПंрдб рдкेрд╕िрдлिрдХ рдЬ़ोрди рдПंрдб рдЬ्рд╡ाрдЗंрдЯ рд╡рд░्рдХ рдлाрд░ рд╡рд░्рд▓्рдб рдкीрд╕ рдПंрдб рдк्рд░ोрд╕्рдкेрд░िрдЯी’   (Special Strategic Global Partnership ; Indian & Pacific Zone and Joint work for World Peace and Prosperity) рдиाрдордХ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдШोрд╖рдгा-рдкрдд्рд░ рдкрд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХिрдП । рдЙрд╕рдоें рджो рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рд╡ рдмाрддें рд╣ैं - рдПрдХ рддो рдЪिрд░рдХाрд▓ рд╕े рдЪрд░्рдЪिрдд рд╕िрд╡िрд▓िрдпрди (рдЕрд╕ैрдиिрдХ ) рдкрд░рдоाрдгु рдКрд░्рдЬा рд╕рдордЭौрддे рдХी рдмाрдд рдХो рдЖрдЧे рдмрдв़ाрдиा рддрдп рд╣ुрдЖ рдФрд░ рджूрд╕рд░ा, рдоुंрдмрдИ рдЕрд╣рдорджाрдмाрдж рдХे рдмीрдЪ рдмुрд▓ेрдЯ рдЯ्рд░ेрди рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдЬाрдкाрдиी рдЯेрдХрдиीрдХ рд╕े рд╣ोрдиा рддрдпा рд╣ुрдЖ ।
рдЖрдо рдЬाрдкाрдиी рдЬрдирддा рдкрд░рдоाрдгु рдЕрд╕्рдд्рд░ рдФрд░ рдЕрд╕ैрдиिрдХ рдкрд░рдоाрдгु рдКрд░्рдЬा рдХे рдмीрдЪ рднेрдж рдирд╣ीं рдХрд░рддी । рдЬाрдкाрдиी рд▓ोрдЧ рдЬिрд╕ рджेрд╢ рдиे рдкрд░рдоाрдгु рдЕрдк्рд░рд╕ाрд░ рд╕ंрдзि рдкрд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдирд╣ीं рдХिрдП рд╣ैं , рдЙрд╕ рджेрд╢ рдХो  рдкрд░рдоाрдгु рд╢рдХ्рддि рдХा рд╕рд╣рдпोрдЧ рджेрдиे рдХे рд╕рдЦ्рдд рд╡िрд░ोрдзी рд╣ैं, рд╡िрд╢ेрд╖ рдХрд░ рд╣िрд░ोрд╢िрдоा рдФрд░ рдиाрдЧाрд╕ाрдХि рд╡ाрд╕िрдпों рдоें рдпрд╣ рднाрд╡рдиा рдк्рд░рдмрд▓ рд╣ै –рдЪाрд╣े рд╡ाрдордкंрдеी рдХे рд▓ोрдЧ рд╣ों рдпा рджрдХ्рд╖िрдгрдкंрдеी । рдХिрди्рддु рдЗрд╕ рдиिрдпрдо рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЕрдорд░ीрдХा рдиे рд╕्рд╡рдпं рднाрд░рдд рдХे рд╕ाрде рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕рдордЭौрддा рдХिрдпा рд╣ै । рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рд░ूрд╕, рдХोрд░िрдпा, рдл्рд░ांрд╕ рдЖрджि рдЕрдиेрдХ рджेрд╢ों рдиे рднाрд░рдд рдХे рд╕ाрде рдкрд░рдоाрдгु рд╕рдордЭौрддा рдХिрдпा рд╣ै । рдлुрдХुрд╢िрдоा рдХी рджुрд░्рдШрдЯрдиा рдХे рдХाрд░рдг рдЬाрдкाрди рдХे рд╕ाрде рд╕рдордЭौрддा рдХрд░рдиे рдоें рдФрд░ рд╡िрд▓ंрдм рд╣ो рдЧрдпा рдеा , рд▓ेрдХिрди рдЕрдм рдЖрдмे рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рд╢ाрд╕рди рдоें рдЗрд╕ рд╕рдорд╕्рдпा рдХे рд╕рдоाрдзाрди рдХी рджिрд╢ा рджिрдЦ рд░рд╣ी рд╣ै । рдЬाрдкाрди рдХा рдЙрдж्рдпोрдЧ рдЬрдЧрдд рддрдеा рдмрд╣ुрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рд╕ांрд╕рдж рд╕рдордЭौрддे рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХрд░ेंрдЧे। рд╕िрдж्рдзांрддрдд: рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рдиेрд╡ाрд▓ों рдоें рдпрдеाрд░्рде рд╕्рдеिрддि (рднाрд░рдд рдоें рдкрд░рдоाрдгु рд╡िрдж्рдпुрдд рдЧृрд╣ рдкрд░рдоाрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЬाрдкाрди рд╕рд╣рдпोрдЧ рдирд╣ीं рдХрд░ेрдЧा рддो рднी рднाрд░рдд рджूрд╕рд░े рджेрд╢ों рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рдкрд░рдоाрдгु рд╡िрдж्рдпुрдд рдЧृрд╣ рдмрдиा рд╣ी рд▓ेрдЧा । рдРрд╕ा рд╣ोрдиा рдаीрдХ рдирд╣ीं рд╣ै ,рдХ्рдпोंрдХि рдЕрдорд░ीрдХा рд╣ो рдпा рдл्рд░ांрд╕ рд╣ो, рднाрд░рдд рдоें рдкрд░рдоाрдгु рд╡िрдж्рдпुрдд рдЧृрд╣ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЬाрдкाрди рдХी рдЯेрдХрдиीрдХ рдЪाрд╣िрдП। рдлिрд░ рддो рднाрд░рдд рдоें рдЗрд╕े рдЬाрдкाрдиी рдЯेрдХрдиीрдХ рд╕े рдмрдиाрдиा рдЬ्рдпाрджा рдмेрд╣рддрд░ рд╣ोрдЧा।) рдХो рд╕рдордЭрдХрд░ рд╕рдордЭौрддे рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдиेрд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рднी рд╣ैं । рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдпрд╣ рднी рд╕ोрдЪрддे рд╣ैं рдХि рдЪीрди рдХा рдоुрдХ़ाрдмрд▓ा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рднाрд░рдд рдХा рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдкрд░рдоाрдгुрд╢рд╕्рдд्рд░ рд╕рдо्рдкрди्рди рджेрд╢ рдмрдирдиा рдкрд░ोрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЬाрдкाрди рдХे рд╣िрдд рдоें рд╣ोрдЧा । рдЗрд╕рдХे рдмाрд░े рдоें рд╡ैрджिрдХ рдЬी рдХो рднрдп рд╣ै рдХि“рдЪीрди рд╕े рдиिрдкрдЯрдиे рдХे рдиाрдо рдкрд░ рд╣рдо рдЬाрдкाрди рд╕े рдардЧाрдПँ рдирд╣ीं , рдпрд╣ рднी рдЙрддрдиा рд╣ी рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣ै ।“(рд╡рд╣ी )рдЕрд╕рд▓ рдоें рдж्рд╡िрддीрдп рд╡िрд╢्рд╡рдпुрдж्рдз рдХे рдмाрдж рдЬाрдкाрди рдиे рдХрднी рдХिрд╕ी рджेрд╢ рдХो рдардЧा рдирд╣ीं , рдХिрди्рд╣ीं рдХिрди्рд╣ीं рджेрд╢ों рд╕े рдардЧाрдпा рдЬ़рд░ूрд░ рдеा ।  рдлिрд░ рднी рдЕрдкрдиी рдЬрдирддा рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрдмे рд╕рд░рдХाрд░ рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдУрд░ рд╕े рдЖрд╢्рд╡ाрд╕рди рдЪाрд╣рддी рд╣ै, рд╡ेрдж рдк्рд░рддाрдк рд╡ैрджिрдХ рдЬी рдХे рд╢рдм्рджों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ “рдЬाрдкाрди рднाрд░рдд рдХी рдкрд░рдоाрдгु-рд╕ंрдк्рд░рднुрддा рдХो рдЧिрд░рд╡ी рд░рдЦ рд▓ेрдЧा ….. рдпрд╣ рджेрд╢ рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рдЕрд╣िрддрдХрд░ рд╣ोрдЧा।“ (рд╡рд╣ी ) ‘рдЧिрд░рд╡ी’ рдмрд╣ुрдд рдХрдб़ा рд╢рдм्рдж рд╣ै । рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдкрд░ рдЦрдб़ा рднाрд░рдд рд╕ंрдзि рдкрдд्рд░ рдоें ‘рдЧिрд░рд╡ी’ рдХрднी рдирд╣ीं рд▓िрдЦेрдЧा , рд▓ेрдХिрди рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा ‘рдЖрд╢्рд╡ाрд╕рди’ (рдпрджि рднाрд░рдд рдкрд░рдоाрдгु рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХрд░ेрдЧा рддो рдЬाрдкाрди рд╕рд╣рдпोрдЧ рдмंрдж рдХрд░ेрдЧा ) рд▓िрдЦिрдд рд░ूрдк рд╕े рджे рддो рдЬाрдкाрдиी рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рдЬрдирддा рдХा рдмрд╣ुрдордд рд╣ाрд╕िрд▓ рд╣ोрдЧा। 
рдЕрдм рд░рд╣ी рдЕрд╣рдорджाрдмाрдж-рдоुंрдмрдИ рдмुрд▓ेрдЯ рдЯ्рд░ेрди рдЪрд▓ाрдиे рдХी рдмाрдд। рд╡ैрджिрдХ рдЬी рдЗрд╕рдХे рд╕рдЦ्рдд рд╡िрд░ोрдзी рд╣ैं। рдХрд╣рддे рд╣ैं-“ рдЗрд╕рдкрд░ 98000 рдХрд░ोрдб़ рд░ुрдкрдП рдЦрд░्рдЪ рдХрд░рдиे рдХी рддुрдХ рдХ्рдпा рд╣ै ? рдЗрд╕рдХा рдлाрдпрджा рдХिрд╕े рдоिрд▓ेрдЧा ?” (рд╡рд╣ी) рд▓ेрдХिрди рдоैं рдЙрдирд╕े рд╕рд╣рдордд рдирд╣ीं рд╣ूँ। рдлाрдпрджा рдмрд╣ुрдд рд╣ोрдЧा рдордз्рдп рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╕рднी рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рд╣ोрдЧा । рдЕрдм рд╡рд╣ рдЬ़рдоाрдиा рдирд╣ीं рд╣ै рдЬрдм рд▓ोрдЧ рд╕ोрдЪрддे рд╣ों рдХि рдоुंрдмрдИ рд╕े рдЕрд╣рдорджाрдмाрдж рдкрд╣ुँрдЪрдиा рд╣ी рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ै рдЪाрд╣े рдХिрддрдиे рд╣ी рдШंрдЯे рд▓рдЧें рдкрд░ рд╕рд╕्рддा рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЕрдм рдРрд╕े рдоाрдз्рдпрдо рд╡рд░्рдЧ рдХे рд▓ोрдЧ рдмрд╣ुрдд рд╣ैं рдЬिрдирдХे рд▓िрдП ‘рд╕рдордп рд╣ी рдзрди’ рд╣ै рдФрд░ рдЬो рдЖрд░ाрдорджेрд╣ рдпाрдд्рд░ा рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं । рд╕िрд░्рдл рдЦрд░्рдЪे рдХी рдмाрдд рд╕ोрдЪें рддो рдлिрд░ рджिрд▓्рд▓ी рдФрд░ рдоुंрдмрдИ рдоें рдЗрддрдиे рд╢ाрдирджाрд░ рд╣рд╡ाрдИ рдЕрдб्рдбे рдмрдиाрдиे рдХी рдХ्рдпा рдЬрд░ूрд░рдд рдеी ? рдЬ़рд░ूрд░рдд рдеी ,рдЗрд╕рд▓िрдП рдмрдиाрдпा рдеा, рддो рдЗрд╕рдХा рдлाрдпрджा рднी рдЬрдЧ рдЬ़ाрд╣िрд░ рд╣ै । рдЕрдм рдоुंрдмрдИ рд╕े рдЕрд╣рдорджाрдмाрдж рд╣рд╡ाрдИ рдЬрд╣ाрдЬ़ рд╕े рдЬाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрддрдиे рдШंрдЯे рд▓рдЧрддे рд╣ैं ? рд╡िрдоाрди рдХे рдк्рд░рд╕्рдеाрди рд╕े рджो рдШंрдЯे рдкрд╣рд▓े рд╣рд╡ाрдИ рдЕрдб्рдбे рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рдЬाрдо рдоें рдкूрд░ा рдПрдХ рдШंрдЯा рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдПрдХ рдШंрдЯे рдоें рд╣рд╡ाрдИ рдЬрд╣ाрдЬ़ рдЕрд╣рдорджाрдмाрдж рдкрд╣ुँрдЪेрдЧा , рдлिрд░ рд╡рд╣ाँ рд╕े рд╢рд╣рд░ рдЬाрдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдШंрдЯा рдпाрдиि рдЧंрддрд╡्рдп рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП 5 рдШंрдЯे рд▓рдЧрддे рд╣ैं , рд╡ैрд╕े рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдЙрдб़ाрди рдоें рднी рджेрд░ рд╣ुрдЖ рдХрд░рддी рд╣ै । рд▓ेрдХिрди рдмुрд▓ेрдЯ рдЯ्рд░ेрди рд╕े рддो рдХेрд╡рд▓ 3 рдШंрдЯे рдоें рдкрд╣ुँрдЪ рд╕рдХрддे рд╣ैं ―рдж्рд░ुрдд,рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдФрд░ рдЖрд░ाрдорджेрд╣ ! рд╡ाрдпु рдХे рдк्рд░рджूрд╖рдг рд╕े рдХोрд╕ों рджूрд░ ! рджрд╕ рд╕ाрд▓ рдХे рдмाрдж рдЬрдирддा рдХी рдЖрдорджрдиी рджुрдЧрдиी рд╣ो рдЬाрдПрдЧी । рдоुрдЭे рдкूрд░ा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ै рдХि рдмुрд▓ेрдЯ рдЯ्рд░ेрди рдоें рднी рднीрдб़ рд╣ोрдиे рд▓рдЧेрдЧी ।
рдпрдж्рдпрдкि рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рджोрдиों рджेрд╢ों рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрдмंрдз рдЧрд╣рд░ा рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै । рдпрд╣ рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рд▓िрдП рдЕрдЪ्рдЫा рд╕ंрдХेрдд рд╣ै , рдлिрд░ рднी рджोрдиों рджेрд╢ों рдХे рдЙрдд्рдкाрджрди рдХे рдкैрдоाрдиे (рдЬाрдкाрди рдХा ‘рд╕рдХрд▓ рдШрд░ेрд▓ू рдЙрдд्рдкाрдж 4602 рдЕрд░рдм рдбॉрд▓рд░’ , рд╡िрд╢्рд╡ рдХा рддीрд╕рд░ा рд╕्рдеाрди рд╡ рднाрд░рдд рдХा рд╕рдХрд▓ рдШрд░ेрд▓ू рдЙрдд्рдкाрдж 2051 рдЕрд░рдм рдбॉрд▓рд░, рд╡िрд╢्рд╡ рдХा рдирд╡ां рд╕्рдеाрди ) рдХे рд╣िрд╕ाрдм рд╕े рддो рдХрдо рд╣ै , рдХ्рдпोंрдХि рдЬाрдкाрди рдХा рднाрд░рдд рдХे рд▓िрдП рдиिрд░्рдпाрдд рдХी рдоाрдд्рд░ा (861 рдЕрд░рдм рдпेрди ) рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рд╕ोрд▓рд╣рд╡ें рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╣ै рдФрд░ рднाрд░рдд рд╕े рдЬाрдкाрди рдХी рдЖрдпाрдд рдХी рдоाрдд्рд░ा (739 рдЕрд░рдм рдпेрди ) рдХा рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рд╕्рдеाрди рд╕рдд्рд░рд╣рд╡ाँ рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдж्рд╡िрддीрдп рд╡िрд╢्рд╡рдпुрдж्рдз рдХे рдкрд╣рд▓े рдЬाрдкाрди рдХे рд╕ाрде рдЖрдпाрдд-рдиिрд░्рдпाрдд рдХी рдХुрд▓ рдоाрдд्рд░ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЬाрдкाрди рдХे рд▓िрдП рднाрд░рдд рдХा рд╕्рдеाрди рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдФрд░ рдЕрдорд░ीрдХा рдХे рдмाрдж рддीрд╕рд░ा рдеा । рдЕрдм рдЪीрди рдХा рдмाрдЬ़ाрд░ рдЗрддрдиा рд╡िрд╢ाрд▓ рд╣ो рдЧрдпा рдХि рджोрдиों рджेрд╢ों рдХे рд▓िрдП рдЪीрди рдХे рд╕ाрде рдЖрдпाрдд-рдиिрд░्рдпाрдд рдХा рдмрд╣ुрдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ो рдЧрдпा । рдЕрдм рдЙрдХ्рдд ‘рд╕ोрд▓рд╣рд╡ें рдпा рд╕рдд्рд░рд╣рд╡рд╡ें‘ рдХो ‘рджрд╕рд╡ें’ рд╕्рдеाрди рд╕े рдХрдо рдХी рдУрд░ рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП ।
рдЕрдм рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдФрд░ рдоाрдирд╡ рд╕ंрд╕ाрдзाрди рдХे рд╡िрдиिрдордп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा  рдХी рдЬाрдП । рдкрд╣рд▓े рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рд▓ोрдЧों рдХे рд▓िрдП рдЕрдм рднाрд░рдд рдоें рдЬाрдкाрдиी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╕े рдкрд░िрдЪрдп рдФрд░ рдЬाрдкाрди рдоें рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рд╕े рдкрд░ीрдЪрдп рд╣ोрдиे рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдмрдв़ рд░рд╣े рд╣ैं । рдлिрд░ рднी рдЖрдо рдЬाрдкाрдиिрдпों рдХे рд▓िрдП рдЕрднी рднाрд░рдд рджूрд░ рджेрд╢ рд╣ै , рдпрд╣ рджूрд░ी рдХेрд╡рд▓ рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╣ी рдирд╣ीं , рдмрд▓्рдХि рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рднी рд╣ै । рджोрдиों рджेрд╢ों рдоें рд╕рдм рд╕े рдмрдб़ा рдЕंрддрд░ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХ рдПрд╡ं рдмрд╣ुрд╕ंрд╕्рдХृрддिрдХ рджेрд╢ рд╣ै рдЬрдмрдХि рдЬाрдкाрди рдПрдХрднाрд╖ी рдФрд░ рдПрдХрд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рджेрд╢ рд╣ै । рд╡िрд╡िрдз рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХा  рдЬाрдкाрди рдХे рдЖрдо рдиाрдЧрд░िрдХों рд╕े рдкрд░िрдЪрдп рдХрд░ाрдиे рдХी рдЪेрд╖्рдЯा рдХрдИ рдЕрд╡рд╕рд░ों рдкрд░ рдХी рдЬाрддी рд╣ै । рдЙрдирдоें рд╕े рддोрдХ्рдпो рдоें рд▓рдЧрднрдЧ рдмीрд╕ рд╕ाрд▓ рд╕े рд╣рд░ рд╕ाрд▓ рдЖрдпोрдЬिрдд рд╣ोрдиेрд╡ाрд▓ा рдирдорд╕्рддे рдЗंрдбिрдпा рдФрд░ рдХोрдмे рдоें рд╕рди 2010 рд╕े рд╣рд░ рд╕ाрд▓ рдЖрдпोрдЬिрдд рдЗंрдбिрдпा рдоेрд▓ा  рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं । ‘рдЗंрдбिрдпा рдоेрд▓ा’ рдЬो рд╡рд░्рддрдоाрди рд╡िрджेрд╢ рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдХे рдк्рд░рд╡рдХ्рддा рд╢्рд░ी рд╡िрдХाрд╕ рд╕्рд╡рд░ूрдк (1961- ) рдХे рдиेрддृрдд्рд╡ рдоें рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ рдеा, рдЙрд╕ рд╕рдордп рд╡े рдУрд╕ाрдХा-рдХोрдмे рдоें рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рдзाрди рдХोंрд╕्рд▓ рдеे। рдЗрди рджोрдиों рдЖрдпोрдЬрдХों рдХे рд▓िрдП рджोрдиों рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЦुрд▓े рдоैрджाрдиों рдкрд░ рджो –рддीрди рджिрди рддрдХ рдоंрдЪ рдкрд░ рдиृрдд्рдп ,рд╕ंрдЧीрдд, рдлिрд▓्рдоों рдЖрджि рдХी рдк्рд░рд╕्рддुрддि рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдоैрджाрди рдоें рднाрд░рддीрдп рднोрдЬрди рдХी рджुрдХाрдиें, рдХрдкрдб़े рд╡ рд╣рд╕्рддрд╢िрд▓्рдк рдЖрджि рдХे рд╕ाрдоाрдиों рдХी рджुрдХाрдиें рд▓рдЧрддी рд╣ैं । рд╡ृрдХ्рд╖ рдХे рдиीрдЪे рд╣िрди्рджी рдХी рдХрдХ्рд╖ा рднी рдЪрд▓рддी рд╣ै । рдЗрди рдЖрдпोрдЬрдиों рдоें рджो рд▓ाрдЦ рд╕े рдЬ्рдпाрджा рдЖрдо рдЬाрдкाрдиी рдиाрдЧрд░िрдХ рдЖрддे рд╣ैं рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЖрдпोрдЬрди рдХा рдЖрдирди्рдж рд▓ेрддे рд╣ैं । рднाрд░рддीрдп рдлिрд▓्рдоें рднी рдЬाрдкाрди рдоें рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╣ोрддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ैं । рдХेрд╡рд▓ рдмॉрд▓ीрд╡ुрдб рдХी рдлिрд▓्рдоें рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХी , рдорд░ाрдаी рдХी рдФрд░ рдмंрдЧрд▓ा рдХी рдирдИ рдлिрд▓्рдоें рджेрдЦрдиे рдХा рдоौрдХा рднी рдЬाрдкाрдиी рд▓ोрдЧों рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै ।рдХिрди्рддु рдЬрдм рдоाрдирд╡ рд╕ंрд╕ाрдзрди (рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рдпुрд╡ाрдУं) рдХे рд╡िрдиिрдордп рдХी рдмाрдд рдЖрддी рд╣ै рддो рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЖँрдХрдб़ा рджेрдЦ рдХрд░ рдЖрд╢्рдЪрд░्рдпрдЪрдХिрдд рд╣ुрдП рдмिрдиा рдирд╣ीं рд░рд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा । рд╕рди 2015  рдоें рдкूрд░े рдЬाрдкाрди рдоें рдкрдв़рдиेрд╡ाрд▓े рднाрд░рддीрдп рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХी рдХुрд▓ рд╕ंрдЦ्рдпा рдоाрдд्рд░ 727 (рдХुрд▓ рд╡िрджेрд╢ी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХा 0.4 рдк्рд░рддिрд╢рдд ) рдеी рдЬрдмрдХि рдЪीрдиी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 94,399 (рдХुрд▓ рд╡िрджेрд╢ी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХा 51.3 рдк्рд░рддिрд╢рдд ) рдеी । рднाрд░рддीрдп рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╕े 130 рдЧुрдиा рдЬ्рдпाрджा рд╣ै ! рддुрд▓рдиा рдХрд░ें- рдиेрдкाрд▓ी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी 10,448(5.7 рдк्рд░рддिрд╢рдд), рд╢्рд░ीрд▓ंрдХा рдХे рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी 1,412 (0.8рдк्рд░рддिрд╢рдд) рддрдеा рдмांрдЧрд▓ाрджेрд╢ी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी 948(0.5рдк्рд░рддिрд╢рдд) рдеे ( рдЬाрдкाрди рд╕्рдЯूрдбेंрдЯ рд╕рд░्рд╡ेрд╕िрд╕ рдУрд░्рдЧрдиाрдЗрдЬ़ेрд╢рди рдХा рд░िрдкोрд░्рдЯ  рд╕े)। рднाрд░рдд рдоें рдкрдв़рдиे рд╡ाрд▓े рдЬाрдкाрдиी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдкाँрдЪ рд╕ौ рд╕े рднी рдХрдо рд╣ै । рдПрдХ рддो рднाрд╖ा рдмाрдзा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддी рд╣ै, рдлिрд░ рддो рдХ्рдпा рдЪीрдиिрдпों рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рдмाрдзा рдирд╣ीं рд╣ै ? рд▓िрдкि рдХी рд╕рдоाрдирддा рдХे рдХाрд░рдг рдЪीрдиिрдпों рдХो рдЬाрдкाрдиी рд╕рд╣рдЬ рд▓рдЧрддी рд╣ै । рд▓ेрдХिрди рдЕрд╕рд▓ рдоें рд╡ाрдХ्рдп-рд░рдЪрдиा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╣िрди्рджी рдПрд╡ं рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЕрди्рдп рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдПँ рдЪीрдиी рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЬाрдкाрдиी рдХे рдХрд░ीрдм рд╣ैं । рдлिрд░ рднी рдПрдХ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдХे рд▓िрдП рджो рддीрди рд╕ाрд▓ рдХेрд╡рд▓ рднाрд╖ा рд╕ीрдЦрдиे рдоें рд▓рдЧाрдиा рдмрд╣ुрдд рд╢्рд░рдорд╕ाрдз्рдп рдмाрдд рд╣ै । рдпрд╣ ‘рдк्рд░рдпрдд्рди рд▓ाрдШрд╡’ рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╣ै । рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдХे рдЬाрдкाрдиी рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рднाрд░рддीрдп рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдкрдв़ाрдиे рд▓рдЧे рд╣ैं ।  рддोрдХ्рдпो рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдиे рдмेंрдЧрд▓ूрд░ु рдоें рдЕрдкрдиा рдХेंрдж्рд░ рдЦोрд▓ा рдеा । рдЗрд╕ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХो рдЖрдИ. рдЖрдИ. рдЯी. рдХे рдк्рд░рддिрднाрд╢ाрд▓ी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХे рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдФрд░ рдмुрдж्рдзि рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै । 
рд╕рди 2015 рдЕрдХ्рддूрдмрд░ рдоें рдкрд╢्рдЪिрдоी рдЬाрдкाрди рдХे рдиाрд░ा рдЬिрд▓े рдХे рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫे рдЙрдЪ्рдЪ –рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рдкाрдард╢ाрд▓ा рдХे 100 рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЗрдЪ्рдЫुрдХ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдЕрдкрдиा ‘рд╕्рдЯрдбी рдЯूрд░ рднाрд░рдд рдоें рдХрд░рдХे рдЖрдП рд╣ैं । рдпрдж्рдпрдкि рдЖрдЬрдХрд▓ рдЙрдЪ्рдЪ –рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рдкाрдард╢ाрд▓ा рдХे рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХा рд╕्рдЯрдбी рдЯूрд░ рдХे рд▓िрдП рд╡िрджेрд╢ рдЬाрдиा рдХोрдИ рдирдИ рдмाрдд рдирд╣ीं рд╣ै , рдЕрдоेрд░िрдХा , рдЪीрди ,рдХोрд░िрдпा рдЖрджि рджेрд╢ों рдоें рдЬाрдкाрдиी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдХा рд╕्рдЯрдбी рдЯूрд░ рдХे рд▓िрдП рдЬाрдиा рд╕ाрдоाрди्рдп рдмाрдд рд╣ै (рдЗрдзрд░ рддрдиाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рдЪीрди,рдХोрд░िрдпा рдЬाрдиा рдХрдо рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै ), рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕ рдЯूрд░ рдоें рд╕्рд╡ेрдЪ्рдЫा рд╕े рднाрд░рдд рдЬाрдиेрд╡ाрд▓े рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी 100 рд╕े рдЕрдзिрдХ рдеे –рдпрд╣ рдЬाрдкाрди рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдШрдЯрдиा рд╣ै । рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдиे рджिрд▓्рд▓ी рдХे ‘рдбी. рдП. рд╡ी.рдкрдм्рд▓िрдХ рд╕्рдХूрд▓ рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╡िрд╣ाрд░’ рдоें рдард╣рд░ рдХрд░ рд╡рд╣ाँ рдХे рдЫाрдд्рд░ों рдХे рд╕ाрде рд╕ंрд╡ाрдж рдХिрдпा, рд╕ाрде–рд╕ाрде рднोрдЬрди рднी рдХिрдпा рдеा । рд╕ीрдоिрдд рд╕рдордп рдХे рд▓िрдП рд╣ी рд╕рд╣ी , рдХिрди्рддु рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдЖрдкрд╕ी рд╕рдордЭ рдХे рд▓िрдП рдмрд╣рдд рд▓ाрднрджाрдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै । рдХрдИ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХे рд▓िрдЦे рдпाрдд्рд░ा рд╕ंрд╕्рдорд░рдгों рд╕े рдЗрд╕рдХा рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै । рд╕ुрдирдиे рдоें рдЖрдпा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рд╕ाрд▓ рднी рдпрд╣ी рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдЬाрд░ी рд░рд╣ेрдЧा । 
рдпрд╣ рднी рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдмाрдд рд╣ै рдХि рдХोрдмे рд╕्рдеिрдд рд╕рдоूрдЪे рдЬाрдкाрди рдоें рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдПрд╡ं рдЙрдд्рддрдо рд╢्рд░ेрдгी рдХे ‘рдиाрджा рд╣ाрдИ рд╕्рдХूрд▓’ рдХे рдПрдХ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдиे рддोрдХ्рдпो рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп (рдЬो рдХि рдЬाрдкाрди рдХा рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЬिрд╕рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рд▓ेрдиा рдЙрдХ्рдд рд╣ाрдИ рд╕्рдХूрд▓ рдХे рдЕрдзिрдХांрд╢ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╣ै), рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рд▓ेрдиे рдХे рдмрдЬाрдп рдХृрд╖ рдЦाрдж्рдп рдЗंрдЬीрдиिрдпрд░ी рд╕ंрдХाрдп, рднाрд░рддीрдп рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рд╕ंрд╕्рдеाрди, рдЦрдб़рдЧрдкुрд░ рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рд▓िрдпा рд╣ै । рд╡рд╣ рдЦрдб़рдЧрдкुрд░ рдоें рд░рд╣рдХрд░ рдЫाрдд्рд░ -рдЬीрд╡рди рдХा рдмрд╣ुрдд рдЖрдиंрдж рд▓े рд░рд╣ा рд╣ै । рдЙрд╕рдиे рд▓िрдЦा рдеा рдХि рдХेрд╡рд▓ рдХрдХ्рд╖ाрдПं рд╣ी рдирд╣ीं , рдмрд▓्рдХि рдЫाрдд्рд░ाрд╡ाрд╕ рдоें рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЬीрд╡рди рдФрд░ рд╕्рд╡ैрдЪ्рдЫिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ рдЗрдд्рдпाрджि рдоिрд▓ाрдХрд░ рд╡рд╣ाँ рдХा рдЫाрдд्рд░-рдЬीрд╡рди рдмрдб़ा рдЖрдиंрджрджाрдпрдХ рд╣ै । рдЙрд╕ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдиे рдЖрдЧे рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдоें рд░рд╕ाрдпрди рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рднौрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдмрд╣ुрдд рдХрдаिрди рдеे ,рдХ्рдпोंрдХि рдЙрдирдоें рд╕े рдХुрдЫ рд╡िрд╖рдп рдЬाрдкाрди рдоें рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдирд╣ीं рд╕िрдЦाрдП рдЧрдП рдеे, рд▓ेрдХिрди  рдЧрдгिрдд рдоें рдЙрд╕рдиे рдЯॉрдк 15 рдлीрд╕рджी рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдЕрдЪ्рдЫा рдЕंрдХ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рдеा । рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рд╕рдордЭрдиा рдФрд░ рд▓िрдЦрдиा рд╢ुрд░ू рдоें рдмрд╣ुрдд рдХрдаिрди рд▓рдЧрддा рдеा, рдХिрди्рддु рдЕрдм рдХाрдлी рдЕрдн्рдпрд╕्рдд рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рдЖрд╢ा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдоेрдзाрд╡ी рддрдеा рдЙрдд्рд╕ाрд╣ी рдпुрд╡ा рдЫाрдд्рд░ рджोрдиों рджेрд╢ों рдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд▓ рдмрдирдХрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рднी рдмрд╣ुрдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рд╡ рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдПрдЧा । рдФрд░ рд╢ाрдпрдж , рднाрд░рддीрдп рдЫाрдд्рд░ों рдХे рд╕ाрде рд╕рджैрд╡ рдШुрд▓рдоिрд▓рдХрд░ рд░рд╣рдиे рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рд╡рд╣ рд╣िрди्рджी рднी рдмрд╣ुрдд рдЬрд▓्рджी рдФрд░ рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫी рддрд░рд╣ рд╕ीрдЦ рд▓ेрдЧा। 

рд╕ंрджрд░्рдн-рд╕ूрдЪी-
[1] рдмोрдзिрд╕ेрдиा рдк्рд░рдердо рднिрдХ्рд╖ु рдЬो рднाрд░рдд рд╕े рдЬाрдкाрди рдкрд╣ुँрдЪे।
[2] рдЬाрдкाрди рдХा рдоेрдЗрдЬि рдпुрдЧ рдЕाрд░ंрдн рдЕौрд░ рднाрд░рдд рдоें рд╣िंрджी рдХे рдкुрд░ोрдзा рдХрд╡ि рднाрд░рддेंрджु рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╣ैं। 
[3] рд░ाрд╕ рдмिрд╣ाрд░ी рдмोрд╕ рдХी рд╕рдоाрдзि рддोрдХ्рдпो рдХे рддрдоा рд╕рдоाрдзि- рд╕्рдерд▓ рдкрд░ рдмрдиी рд╣ै। рдЬो рднाрд░рддीрдпों рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рддीрд░्рде рд╕ा  рд╣ै।
[4] рдЬाрдкाрди рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рджी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕рд╣ाрдпрддा рд░ाрд╢ि। рдЙрд▓्рд▓ेрдЦिрдд (2016/08/20)=http://www.mofa.go.jp/policy/oda/ 
[5] рджोрдиों рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рджेрд╢ों рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ाрдз्рдпрдХ्рд╖ рд╣ैं।


Video: City & Life-Tokyo

Brazil Feed

German Feed

Japanese Feed (Asahi)

India Feed (Hindi)

US Feed NYT

Australian Feed